Văn học queer bùng nổ ở châu Phi

Theo The New York Times, sách của tác giả LGBTQ đang bùng nổ trên khắp châu Phi. Bấy lâu nay bị lu mờ trong văn học và đời sống, câu chuyện của họ đang giữ vị trí trung tâm trong các tác phẩm vượt biên giới trên khắp lục địa và nhận nhiều lời khen ngợi.

Sách của tác giả LGBTQ được đón nhận

Lớn lên ở miền bắc Nigeria, thuở niên thiếu Arinze Ifeakandu thường tìm kiếm những cuốn sách miêu tả cảm nhận chính mình đang trải nghiệm. Trong số sách có ở nhà và lùng sục khắp các quầy sách ở Kano, Ifeakandu tìm kiếm mối liên kết giữa các nhân vật đồng giới, những câu chuyện về cuộc sống của người thuộc cộng đồng LGBTQ.

Arinze Ifeakandu (trái) là tác giả tuyển tập God’s Children Are Little Broken Things (phải). Ảnh: Cydni Elledge/NYT.

Những lần lén lút ghé cà phê Internet, anh tình cờ bắt gặp các câu chuyện lãng mạn về người đồng tính nam. Nhưng những truyện này kể về cuộc sống xa rời xã hội của anh, về những chàng trai da trắng sống khép mình ở những thị trấn đầy tuyết.

Ifeakandu mong muốn nhiều hơn thế. Anh bắt đầu viết truyện ngắn, trong đó người đồng tính nam phải vật lộn với cô đơn nhưng cũng đầy ham muốn và tình yêu trong bối cảnh Nigeria bảo thủ thời hiện đại. Ifeakandu nói: “Tôi luôn nghiêm túc coi trọng mong muốn, nỗi sợ, niềm vui của mình. Tôi biết mình muốn viết những nhân vật queer. Đó là cách duy nhất tôi thể hiện trên trang giấy”.

Truyện của anh được độc giả và giới phê bình chú ý. Năm 2017, anh lọt vào vòng chung kết của Giải thưởng Caine dành cho tác phẩm châu Phi. Năm ngoái, tuyển tập đầu tay God’s Children Are Little Broken Things của anh giành Giải thưởng Dylan Thomas dành cho các nhà văn trẻ.

Các nhà xuất bản lớn (NXB) ở châu Âu và Mỹ đang vào cuộc, song các NXB mới cũng mọc lên khắp lục địa với mục tiêu xuất bản tác phẩm của các nhà văn châu Phi hướng đến đối tượng độc giả chính là người châu Phi.

Xu hướng này phù hợp với bối cảnh văn hóa rộng lớn hơn. Ngày càng nhiều người châu Phi thảo luận cởi mở về tình dục và thể hiện bản dạng giới, xu hướng tính dục của mình. Các cuộc tuần hành và liên hoan phim tôn vinh trải nghiệm của người đồng tính và một số lãnh đạo tôn giáo châu Phi lên tiếng ủng hộ cộng đồng LGBTQ.

Monica Arac de Nyeko, tác giả truyện ngắn Jambula Tree đã truyền cảm hứng cho Rafiki - phim được chiếu tại Liên hoan phim Cannes. Ảnh: Pepijn van den Broeke.

Người trẻ, chiếm phần lớn dân số của lục địa, sử dụng mạng xã hội để thảo luận, đưa các tác phẩm sách và phim đến với đông đảo độc giả hơn: truyện ngắn Jambula Tree (Monica Arac de Nyeko, người Uganda) kể về chuyện tình lãng mạn giữa hai cô gái đã truyền cảm hứng cho Rafiki - phim được chiếu tại Liên hoan phim Cannes.

Tiểu thuyết viễn tưởng, phi hư cấu và tiểu thuyết đồ họa cũng đang được xuất bản nhằm góp phần đẩy lùi nạn kỳ thị đồng tính và luật chống đồng tính gay gắt trên khắp Châu Phi. Các tác giả hy vọng thu hút độc giả và thách thức quan niệm phổ biến rằng đồng tính luyến ái là nét du nhập từ phương Tây.

Mở rộng quy chuẩn văn học của châu Phi

Xung động này còn mới, nhưng sách về cộng đồng queer không phải là chưa có tiền lệ ở châu Phi. Tiểu thuyết For Bread Alone (1972) của Mohamed Choukri gây phẫn nộ ở Maroc vì mô tả sự thân mật giữa những người đồng giới và việc tiêu thụ ma túy. Tiểu thuyết đầy mê hoặc In A Strange Room (2010) của nhà văn Nam Phi đoạt giải Booker Damon Galgut, kể về nhân vật chính là người đồng tính chu du. Tác giả người Kenya Binyavanga Wainaina gây chú ý vào năm 2014 khi xuất bản “chương bị thất lạc” trong hồi ký I am a homosexual, mum (tạm dịch: Con đồng tính, thưa mẹ) của mình.

Song các chuyên gia văn học và NXB cho rằng những cuốn sách mới đang được xuất bản hiện nay mở rộng quy chuẩn văn học của châu Phi. Những câu chuyện gia đình, kinh dị, khoa học viễn tưởng... này đi sâu vào sự phức tạp của việc là người đồng tính ở châu Phi và cộng đồng hải ngoại.

Các nhà văn thường sử dụng các tác phẩm hư cấu để tưởng tượng ra những thế giới mới đầy táo bạo, thẩm vấn sự im lặng quanh văn hóa đồng tính trong cộng đồng của mình, hy vọng và nỗi đau của việc làm người chuyển giới, liên giới tính. Họ khảo sát điểm giao thoa giữa chính trị, tôn giáo và tình dục; thăng trầm của người đồng tính ở đô thị nhộn nhịp. Các cuốn sách cũng đề cập đến khó khăn với bậc cha mẹ bảo thủ.

Mặt khác, tác giả phi hư cấu chia sẻ kinh nghiệm tình yêu và hẹn hò, về trải nghiệm đối phó với môi trường làm việc thù địch và chuyện bị chính người thân khước từ. Họ tìm thấy cái họ gọi là gia đình “do chọn lựa” của mình.

Một số tác giả châu Phi chuyển đến định cư và lập nghiệp ở các nước phương Tây, tiếp tục viết về cộng đồng đồng tính ở châu Phi và cả gốc Phi tại các nước khác. Nhiều tác giả đã được công nhận và thậm chí đánh giá cao, song một số lại bị quấy rối hoặc thậm chí đe dọa tính mạng.

Edozien - tác giả hồi ký đoạt giải Lambda Lives of Great Men: Living and Loving as an African Gay Man. Ảnh: Eugene Gologursky.

Edozien - tác giả hồi ký đoạt giải Lambda Lives of Great Men: Living and Loving as an African Gay Man (tạm dịch: Cuộc đời vĩ nhân: Sống và yêu khi là một người đồng tính nam châu Phi) hy vọng các tác phẩm mới sẽ truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ đọc chân dung khắc họa “đàng hoàng và cân bằng” về những người đồng tính châu Phi.

Ifeakandu mơ về tương lai nơi truyện châu Phi xoay quanh nhân vật trung tâm là người đồng tính không còn là ngoại lệ nữa. Ifeakandu nói: “Tôi không được chọn đất nước mình sinh ra, hay giới tính của mình. Bất đắc dĩ nhưng cũng đầy hy vọng, chúng tôi sẽ đứng lên đấu tranh”.

Tâm Anh