TSKH Nguyễn Ngọc Trân: Chỉ đúng nguyên nhân sông Mekong sạt lở...

Tình hình sạt lở bờ sông, bờ biển ở ĐBSCL ngày càng nhiều và nghiêm trọng.

Các nguyên nhân cơ bản thường được nói đến thời gian gần đây là do thiếu hụt trầm tích bị các đập thủy điện trên dòng chính sông Lancang – Mekong giữ lại, và do lạm khai thác cát sông.

Hiểu sâu để có giải pháp tốt. Nhằm mục đích này, xin đóng góp một số ý kiến vào nhận thức khách quan vấn đề sạt lở và từ đó một số việc cần làm theo thiện ý của tác giả.

1. Trước tiên, việc sạt lở bờ sông ở đồng bằng đã từng xảy ra trong những thập niên 1980 và trước đó, tại thị xã Sa Đéc, thị xã Hồng Ngự và nhiều nơi khác nữa, mỗi lần đã từng “nuốt chững” hàng chục căn nhà kiên cố. Lúc đó chưa có đập thủy điện nào ở thượng nguồn. Bởi lẽ bồi lở hai bờ của một con sông là tất yếu và có tính quy luật. Không chỉ thấy sạt lở mà quên yếu tố bồi. Trong sạt lở có bồi và ngược lại.

2. Sau khi sạt lở, các cơ quan chức năng ở An Giang đã đo địa hình lòng sông trong khu vực sạt lở. Đã “thấy” một hố sâu đến -43 mét và vách đứng nơi sạt lở (Hình 1). Chúng ta sẽ trở lại dưới đây về các hố sâu giữa sông, các vách đứng dọc bờ, kết quả tác động của dòng chảy lên lòng sông và bờ sông.

Hình 1. Ngã ba sông Hậu – sông Vàm Nao (trái) và nơi sạt lở phóng to (phải). Nguồn: Tỉnh An Giang

Một tài liệu nghiên cứu (1) chỉ ra hơn 400 hố sâu trong dòng chính trong hạ lưu vực sông Mekong, trong đó có 22 ở đồng bằng sông Cửu Long (Hình 2 trái). Ở hai đầu và dọc sông Vàm Nao nối liền sông Tiền và sông Hậu có những hố sâu.

Có hai điều đáng lưu ý: (a) các hố sâu là nơi cư trú của các loài thủy sản, nhất là vào mùa khô; (b) các hố nằm trong vùng có địa hình cao của An Giang và Đồng Tháp, và ở những khúc quanh hoặc ở nơi hợp lưu của dòng chảy (Hình 2 phải).

Hình 2. 22 hố sâu trên sông Tiền và sông Hậu và địa hình An Giang, Đồng Tháp. Nguồn của sơ đồ địa hình: Chương trình 60-B

3. Trên dưới 10 năm nay, chiều ngang sông Vàm Nao và sông Hậu bị thắt lại bởi doi đất mới được bồi ở huyện Phú Tân. Sông Hậu còn bị thu hẹp do cù lao Bình Mỹ, huyện Châu Phú được bồi về phía hữu ngạn. Tình hình bồi tụ và xói lở ở ngã ba sông Hậu – sông Vàm Nao diễn biến khá nhanh (Hình 3).

Hình 3. Ngã ba sông Hậu – Vàm Nao, dòng chảy, bồi tụ và xói lở. Nguồn: Google Earth

Diễn biến này chắc chắn đã góp phần vào sạt lở ở ấp Mỹ Hội. Điểm sạt lở nằm trong khu vực dòng chảy sông Hậu đạp thẳng vào địa bàn Tổ 13, ấp Mỹ Hội và bị dòng chảy sông Vàm Nao đẩy lệch về phía Nam.

Sạt lở ở ấp Bình Hòa, xã Bình Thạnh, huyện Thanh Bình, tỉnh Đồng Tháp các ngày 3,4, và 7,8 tháng 4.2017 có rất nhiều điểm tương đồng.

Khu vực sạt lở nằm trong vùng sông Tiền đạp thẳng vào tả ngạn sông Tiền dọc theo QL 30, và bị dòng chảy từ Cồn Én dịch chuyển xuống phía Nam (Hình 4). Chiều ngang sông Tiền ở đoạn sạt lở co thắt lại đáng kể (Hình 5).

Hình 4. Khu vực sạt lở ở tả ngạn sông Tiền, ấp Bình Hòa. Đối diện là khu vực đang được bồi

Hình 5. Chiều ngang sông Tiền thắt lại đáng kể ở khu vực sạt lở

4. Dòng chảy một con sông có mặt thoáng (là mặt sông) và có biên là đáy sông và bờ sông. Ở đồng bằng sông Cửu Long, đáy sông và bờ sông thuộc loại đất nền yếu, có thể biến dạng dưới tác động của dòng chảy, tuân thủ ba định luật cơ bản của thủy động lực học là bảo toàn khối lượng, động lượng và năng lượng. Cần nhấn mạnh thêm rằng các tác động này không phải nhất điểm, nhất thời mà còn lũy tích theo không gian và theo thời gian.

Những điều mang tính quy luật trên đây giải thích sự hình thành của các hố sâu, bờ sông vách đứng, các “hàm ếch” mà dòng chảy có thể khoét vào bờ sông.

Kè hóa bờ sông biến biên bờ sông mềm (biến dạng được) thành biên cứng. Trong trường hợp lưu lượng về nhiều, nếu dòng chảy không tràn bờ được, vận tốc sẽ tăng, năng lượng không được tiêu hao ở nơi có kè sẽ tác động mạnh hơn về hạ lưu nơi không còn kè, thậm chí còn phá hỏng cả kè. Do vậy việc kè hóa cần được tính toán kỹ mặt được – mặt mất với các hệ quả lũy tích.

Thiếu trầm tích mà nó chuyển tải, dòng chảy sẽ tiêu hao năng lượng bằng cách tác động lên các biên là bờ sông, lòng sông và cồn bãi trong sông.

5. Các đập thủy điện trên dòng chính giữ lại trầm tích làm thay đổi địa hình lòng sông, bờ sông, cửa sông và đường bờ biển. Nhắc lại đã xảy ra sạt lở trước khi có các đập thủy điện ở thượng nguồn không mâu thuẩn chút nào với khẳng định này bởi lẽ khối lượng lớn trầm tích bị giữ lại gây nên cán cân trầm tích âm ở đồng bằng sông Cửu long, nguyên nhân cơ bản gây sạt lở nhiều hơn, nghiêm trọng hơn.

Điều tác giả thấy cần nhấn mạnh, và không bao giờ thừa, là đồng bằng được hình thành từ 5500 đến 6000 năm nay từ quá trình biển rút và từ trầm tích được sông Mekong tải ra biển Đông. Hiện nay, đồng bằng đang ở trong giai đoạn đầu của một quá trình ngược lại: biển dâng và trầm tích về chỉ còn 25% nếu 14 đập thủy điện Trung Quốc và 11 đập thủy điện trên dòng chính sông Lancang – Mekong đi vào hoạt động (2). Có nghĩa là đồng bằng bị đe dọa trong chính sự tồn tại của mình.