Trống h'gơr trong đời sống tinh thần của người Ê Đê
Tây Nguyên, nhạc cụ dân gian luôn gắn bó với cuộc sống lao động, sinh hoạt văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc bản địa. Đó không chỉ là những công cụ đuổi chim, thú rẫy mà còn là những nhạc cụ giải trí sau những ngày lao động mệt nhọc, nhạc cụ gắn với nghi lễ, tín ngưỡng riêng. Và trống h'gơr là một loại nhạc cụ như thế. Trống h'gơr là một thành phần không thể thiếu trong bộ cing knah của người Ê Đê. Trống h'gơr là nhạc cụ họ màng rung chi gõ. Với tên gọi có chữ h ở đầu, h'gơr được người Ê Đê quan niệm thuộc giống cái. Khi h'gơr tham gia trong hệ thống biểu trưng các thành viên trong gia đình của cả bộ cing knah, đặc biệt là sau khi tổ chức cao băng tung (lễ xỏ mũi) thì chiếc trống h'gơr của mỗi gia đình có tên gọi riêng. Tên gọi ấy được chọn từ một người phụ nữ có uy tín trong dòng tộc đã khuất. Điều này càng làm rõ hơn biểu trưng người bà của trống h'gơr trong mối quan hệ với các chiêng khác trong bộ cing knah biểu trưng ông, bà, mẹ, cha và các con trai, con gái.
Trống h'gơr được một số gia đình đồng bào Ê đê lưu giữ.
Trống h'gơr được làm từ cây gỗ tự nhiên và mặt trống được phủ bằng da trâu. Việc chế tác loại trống này phải trải qua nhiều công đoạn hết sức công phu, phức tạp và phải tuân thủ các luật tục, nghi thức thần linh một cách nghiêm ngặt. Do vậy nghi lễ làm trống h'gơr được lưu truyền với nhiều nét độc đáo, mang nghi thức luật tục, cúng yang. Theo nghệ nhân Ama Pô (buôn Kô Sier, P. Tân Lập, TP Buôn Ma Thuột) về cấu tạo, chế tác trống h'gơr, mặt trống được bịt bằng da trâu, mặt lớn bịt da trâu cái, mặt nhỏ bịt da trâu đực. Da trâu được thuộc một cách thủ công, bằng muối và lá cây, vỏ cây rừng giã ra lấy nước ngâm, ướp sơ sài. Cách bịt da trâu vào tang trống là dùng dây néo. Họ kê tang trống lên gỗ, xung quanh có đóng cọc. Tấm da trâu còn ướt được trùm lên tang trống, xung quanh dùi bộc dây mây hoặc dây bện từ da trâu níu tấm da trâu xuống các cọc gỗ. Các sợi dây này được xoắn lại dần suốt quá trình nhiều ngày. Trước mỗi lần xoắn dây, tấm da trâu lại được vuốt nước cho mềm. Tấm da trâu được bịt phủ xuống một nửa tang trống chỉ chừa ra một đoạn khoảng 2-3cm đúng vào vị trí đã được đục lỗ tạo móc sắt để treo trống khi di chuyển. Sau khi da trâu bịt mặt trống đã có độ căng đạt yêu cầu, người ta dùi lỗ quanh tang trống để đóng chốt tre thành một hàng hoặc hai hàng cách mặt trống khoảng 10cm. Khoảng cách này dùng để chèn các nêm tre làm căng lại mặt trống đã bị chùng.
Trên mặt cái của trống có dùi một lỗ nhỏ, được treo một dây ring rieo (hay còn gọi là krieo) và một cặp cing kngan (chiêng tay - tương tự như chũm chọe nhỏ, có gai). Tang trống được làm từ một khúc thân cây lớn được khoét rỗng. Tang trống có hình trụ hơi khum, phần giữa hơi to, hai đầu hơi nhỏ lại. Có một đầu bao giờ cũng to hơn, khi bịt da sẽ thành mặt cái, mặt trống sẽ sử dụng chủ yếu khi diễn tấu. Mặt nhỏ sẽ là mặt đực. Khi mọi việc đã xong, trống được rước vào nhà bằng một lễ cúng lớn, lễ vật là một con heo thiến. Ở những gia đình khá giả cũng có khi lễ vật là một con trâu nữa. Liền sau đó là Lễ cao băng dũng (Lễ xỏ mũi). Trong lễ này người ta dùi một lỗ nhỏ ở mặt trống bịt da trâu cái, cách tang trống khoảng 10-15cm để treo ring rieo, cing kngan cho trống và tiến hành đặt tên cho trống bằng một tên của những người phụ nữ lớn tuổi, có uy tín của dòng họ đã qua đời. Kể từ đó người trong gia đình không gọi tên chung h'gơr nữa mà gọi tên riêng kèm theo từ aduôn (bà) như Aduôn H'Lan hoặc gọi tắt là Aduôn. Đến lúc này, các nghi lễ liên quan đến việc làm trống, rước trống vào nhà mới kết thúc. Theo người Ê Đê kể lại, trống lớn h'gơr có giá trị bằng nhiều con trâu, con bò và có thể đổi được nhiều cái chiêng, cái ché quý. Ngày nay muốn tìm được trống h'gơr là điều rất khó vì cây rừng lớn hầu như không còn, hơn nữa các lễ nghi quá phức tạp và tốn kém. Trống h'gơr nhỏ khi chế tác không bị ràng buộc bởi các nghi lễ phức tạp như làm trống h'gơr lớn và chỉ người Ê Đê M'dhur ở M'Đrăk có sử dụng trống nhỏ đeo trước bụng với điệu múa pah h'gơn khá độc đáo, các nhóm Ê Đê khác không sử dụng h'gơr nhỏ.
