Tại sao Iran và Israel từ đồng minh trở thành đối thủ?

Hai đối thủ vốn là… đồng minh

Kể từ khi phát động cuộc chiến chống lại Hamas ở Dải Gaza sau vụ tấn công khủng bố của Hamas vào ngày 7 tháng 10, Israel cũng đẩy mạnh các cuộc tấn công vào các lực lượng liên kết với Iran ở Lebanon và Syria.

Một cuộc tấn công như vậy diễn ra vào đầu tháng 4 khi tòa nhà sứ quán Iran ở Thủ đô Damascus của Syria bị không kích, khiến ít nhất 13 người thiệt mạng, trong đó có 7 thành viên cấp cao của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran.

Tòa nhà lãnh sự quán Iran tại Damascus (Syria) bị san phẳng sau cuộc tấn công hồi tháng 4. Ảnh: DW

Tehran đổ lỗi cho Israel về vụ tấn công, mặc dù bản thân Israel không bình luận về vụ việc. Ngày 13/4, Iran phóng hơn 300 máy bay không người lái và tên lửa hành trình tấn công Israel nhằm đáp trả cuộc không kích vào lãnh sự quán ở Damascus. Màn trả đũa này khiến sự thù địch giữa Iran và Israel trở nên sâu sắc hơn nữa.

Nhưng có một thực tế, mối quan hệ giữa hai nước không phải luôn luôn như vậy. Trái lại, họ còn từng là đồng minh thân thiết cho đến Cách mạng Hồi giáo Iran năm 1979.

Iran là một trong những quốc gia đầu tiên công nhận Israel sau khi nước này được thành lập vào năm 1948. Israel coi Iran là đồng minh chống lại các quốc gia Ả Rập. Trong khi đó, Iran hoan nghênh Israel do Mỹ hậu thuẫn như một đối trọng với các nước Ả Rập trong khu vực.

Khi đó, Israel đã đào tạo các chuyên gia nông nghiệp Iran, cung cấp bí quyết kỹ thuật và giúp xây dựng và huấn luyện các lực lượng vũ trang Iran. Vua Iran khi ấy thậm chí đã trả tiền dầu cho Israel vì nền kinh tế đang phát triển của nước này đang cần nhiên liệu.

Không chỉ có vậy. Iran là quê hương của cộng đồng Do Thái lớn thứ hai bên ngoài Israel. Tuy nhiên, sau Cách mạng Hồi giáo, nhiều người Do Thái đã rời bỏ đất nước này. Nhưng thậm chí ngày nay, hơn 20.000 người Do Thái vẫn sống ở Iran.

Quan hệ Israel - Iran thay đổi từ khi nào?

Sau khi Cách mạng Hồi giáo Iran đưa ông Ayatollah Ruhollah Khomeini và các nhà cách mạng tôn giáo của ông lên nắm quyền, Iran đã hủy bỏ tất cả các thỏa thuận trước đó với Israel.

Trước năm 1979, Iran và Israel từng là đồng minh thân thiết. Ảnh: RTE

Cố Lãnh đạo tối cao Khomeini đã chỉ trích gay gắt việc Israel chiếm đóng các vùng lãnh thổ của người Palestine. Dần dần, Iran áp dụng chính sách ngày càng gay gắt đối với Israel với mục đích giành được sự ủng hộ của các quốc gia Ả Rập trong khu vực hoặc ít nhất là công dân của họ.

Chế độ mới của Iran rất mong muốn tăng cường ảnh hưởng trong khu vực để trở thành đối trọng với Ả Rập Xê Út, quốc gia có ảnh hưởng hàng đầu trong thế giới Hồi giáo nhưng lại theo dòng Sunni, khác với dòng Shiite của Iran.

Khi Israel gửi quân vào miền nam Lebanon vào năm 1982 để can thiệp vào cuộc nội chiến ở nước này, ông Khomeini đã phái Vệ binh Cách mạng Iran đến Thủ đô Beirut của Lebanon để hỗ trợ lực lượng dân quân Shiite địa phương. Lực lượng dân quân Hezbollah, phát triển nhờ sự hỗ trợ này, ngày nay được coi là lực lượng liên kết của Iran ở Lebanon.

Nhà lãnh đạo hiện tại của Iran, ông Ayatollah Ali Khamenei, người có tiếng nói cuối cùng trong mọi vấn đề, vẫn có thái độ đối kháng với Israel như những người tiền nhiệm.

Iran có thể thay đổi lập trường chống Israel?

Không phải tất cả người dân Iran bình thường đều ủng hộ thái độ thù địch của Iran đối với Israel.

Faezeh Hashemi Rafsanjani - con gái của cựu Tổng thống Iran, Ali Akbar Hashemi Rafsanjani, cho biết trong một cuộc phỏng vấn năm 2021: “Iran phải đánh giá lại mối quan hệ của mình với Israel vì lập trường của họ không còn phù hợp với thời đại”.

Hệ thống phòng thủ tên lửa của Isreal bắn hạ máy bay không người lái và tên lửa của Iran hôm 13/4. Ảnh: DW

Faezeh Hashemi Rafsanjani, người từng giữ một ghế trong quốc hội Iran, đã trở thành nhà hoạt động và bị bắt sau khi bà bày tỏ sự ủng hộ đối với các cuộc biểu tình năm 2022.

Nhà khoa học chính trị nổi tiếng Sadegh Zibakalam, giảng dạy tại Đại học Tehran, cũng đã nhiều lần chỉ trích chính sách của Iran đối với Israel. Zibakalam nói trong một cuộc phỏng vấn năm 2022 với DW: “Lập trường này đã cô lập đất nước trên trường quốc tế”.

Tuy nhiên, những người ủng hộ trung thành của Cộng hòa Hồi giáo Iran lại ủng hộ lập trường thù địch của nước này đối với Israel và mong muốn thấy nước này phản đối các cường quốc.

Nhà phân tích Ali Fathollah-Nejad cho biết một số người ủng hộ chính quyền Iran và các thành viên của cái gọi là "Trục kháng chiến" đã tỏ ra khó chịu trước việc Iran trì hoãn tấn công Israel trong bối cảnh Tel Aviv tiến hành cuộc chiến tại Gaza hoặc thực hiện các cuộc tấn công vào các cơ sở của Iran.

Thực tế, trước khi Iran tiến hành cuộc tấn công trả đũa với hàng trăm tên lửa hành trình và UAV bắn vào lãnh thổ Israel hôm 13/4, một số người Iran chỉ trích quân đội và giới lãnh đạo vì đã không hành động.

Giám đốc tổ chức tư vấn Trung tâm Trật tự Toàn cầu và Trung Đông có trụ sở tại Berlin giải thích rằng sự thất vọng của những người theo đường lối cứng rắn ngày càng gia tăng do "Iran thiếu uy tín với tư cách là điểm tựa chính cho chính nghĩa của người Palestine và sự do dự của nước này trong việc đối đầu trực tiếp với Israel”.

Và khi đây vẫn là dòng hải lưu chủ đạo trong dư luận Iran, thì viễn cảnh nước này xem xét lại mối quan hệ với Israel và gác bỏ sự thù địch, rất khó xảy ra.

Quang Anh