Páo Dung, lời tâm tình của người Dao
BHG - Người Dao ở Hà Giang có bốn nhóm, gồm Dao Đỏ (Đại bản), Dao Áo dài (Dao chàm), Dao Tiền (Tiểu bản) và Dao Quần trắng. Người Dao có những nét đặc trưng riêng như ngôn ngữ, chữ viết, tập quán xã hội, văn nghệ dân gian... Trong đó, dân ca là một loại hình văn nghệ điển hình mang tính truyền thống lâu đời và độc đáo.
Người Dao ca hát gọi là Páo Dung, nhóm Dao Đỏ, Dao Tiền phát âm là Pá Dung, Pả Dung; nhóm Dao Áo dài phát âm là Ay Dủng, Ày Dủng. Dù cho cách phát âm của từng nhóm Dao có khác nhau, song Páo Dung chính là lời tâm tình của người Dao ở Hà Giang. Hát Páo Dung ra đời và phát triển từ lao động sản xuất, từ nhu cầu đời sống tinh thần và tín ngưỡng của cộng đồng dân tộc Dao. Đây là phương tiện để truyền tải những tâm tư, tình cảm và ước muốn của người Dao trong cuộc sống thường ngày. Páo Dung được lưu truyền qua nhiều thế hệ, tồn tại cho đến ngày nay và trở thành một nét sinh hoạt văn hóa đặc sắc của người Dao cư trú trên địa bàn các huyện: Hoàng Su Phì, Quang Bình, Bắc Quang, Vị Xuyên, Bắc Mê, Quản Bạ.
Phụ nữ Dao Quần trắng xã Vĩnh Hảo (Bắc Quang) trong trang phục truyền thống. Ảnh: PV
Các nghệ nhân ở Vị Xuyên, Bắc Quang, Hoàng Su Phì... chia sẻ: Người Dao gọi dân ca là “Páo Dung”. “Dung” là ca hát, “Páo Dung” là hình thức hát các bài hát ngẫu hứng, người hát tự đặt lời và truyền miệng hoặc ghi chép lại cho các thế hệ. Các làn điệu Páo Dung phản ánh về cuộc sống lao động, sinh hoạt, phong tục, tập quán, lễ nghi và những tâm tư, tình cảm, khát vọng của người Dao trong cuộc sống. Hát Páo Dung không có nhạc cụ đệm, được thể hiện ngẫu hứng, rất tự nhiên bằng chính cảm xúc cá nhân của người hát, chính vì vậy các làn điệu Páo Dung giàu nhạc điệu và thấm đậm chất trữ tình. Người Dao dùng chữ Nôm - Dao để ghi chép các bài dân ca giao duyên, bài cúng dùng trong các nghi lễ. Trên cơ sở các bài dân ca truyền thống, các thế hệ người Dao tiếp tục sáng tạo, bồi đắp những giá trị mới để làm giàu thêm kho tàng dân ca của dân tộc.
Nhóm Dao Áo dài chia sẻ: Xưa kia người Dao rất yêu ca hát, trong cuộc sống vất vả nay đây mai đó, mỗi bước đi, mỗi ngày lao động, mọi niềm vui nỗi buồn đều được chắt thành lời ru của mẹ, lời tâm tình của chàng trai, cô gái, lời răn dạy của ông bà, cha mẹ… Mỗi khi lời hát được cất lên thấy xua đi mọi mệt mỏi, buồn phiền và con người lại thấy tràn đầy sức sống. Từ đó, người Dao tự cùng nhau sáng tác, cùng nhau hát, cùng nhau vui chơi và chắt lọc những lời hát hay, ý nghĩa cho cuộc sống... để lưu truyền đến ngày nay. Dù có nhiều giả thiết về xuất xứ của Páo Dung, song các cụ cao niên người Dao đều cho rằng làn điệu Páo Dung do nhiều người, nhiều thế hệ cùng sáng tác, được hình thành từ lao động sản xuất, nhu cầu đời sống tinh thần. Ngay từ nhỏ, trẻ em Dao đã được nghe những bài hát ru ngọt ngào, êm ái của bà, của mẹ, của chị... Khi lớn dần, các em lại được cất lên những bài hát đồng dao để vui chơi; khi trưởng thành, trai gái tụ họp thi hát đố, hát giao duyên... Páo Dung đã tạo nên đời sống tinh thần lạc quan, yêu đời, yêu quê hương, đất nước, yêu lao động, hiểu đạo lý…
Người Dao, xã Phương Tiến (Vị Xuyên) hát Páo Dung. Ảnh: Yên Hoa
Dựa vào nội dung của các bài hát Páo Dung, có thể nhận thấy, Páo Dung của dân tộc Dao có ba loại hình, gồm: Páo Dung lễ nghi là những bài hát được sử dụng lễ Cấp sắc, lễ cưới, lễ cúng Bàn Vương, đám tang, cúng đầy tháng… Páo Dung trong sinh hoạt là các bài hát ru, hát vui chơi, hát giao duyên, hát đối đáp nam nữ… Páo Dung trong lao động, sản xuất là những bài hát ca ngợi lao động sản xuất, cảnh đẹp thiên nhiên, phản ánh đời sống du canh du cư, canh tác nương rẫy hay những kinh nghiệm về thời tiết, mùa vụ được các thế hệ người Dao tích lũy và truyền lại cho thế hệ sau. Điều đặc biệt ở Páo Dung là có thể cùng một loại hình, một nội dung nhưng ở mỗi ngành Dao lại có giọng điệu, âm hưởng và hình thức thể hiện riêng làm phong phú thêm kho tàng dân ca của đồng bào dân tộc Dao.
Những điệu Páo Dung của các nhóm Dao đều hình thành trên thể thơ sáu tám hoặc thơ bảy từ và thường rất dài, có thể hát đối đáp nhau hết ngày, tàn đêm. Lời ca giàu hình tượng và sử dụng nhiều từ ví von, so sánh. Âm điệu luyến láy, tiết tấu tự do, sự nhanh, chậm của tiết tấu phục thuộc vào tâm tư của người hát. Cách xưng hô phong phú có thể là: Mình, ta, nàng, chàng, anh, em còn có cách xưng hô như loan, phụng, ô, thuyền, bến... tuy nhiên, chàng và nàng là cách xưng hô phổ biến trong Páo Dung giao duyên. Người Dao hát Páo Dung ở nhà, trong bản, ngoài chợ, trên nương, bên suối, có thể hát đơn, hát đối đáp, hát đồng thanh... chính vì vậy mà điệu Páo Dung luôn được bồi đắp, phát triển và lưu truyền trong cộng đồng.
Các làn điệu Páo Dung có tác dụng khích lệ, động viên tích cực đến đời sống tinh thần, quá trình lao động và sinh hoạt cộng đồng. Tạo nguồn cảm hứng sáng tạo cho các văn nghệ sĩ sáng tác phục vụ cuộc sống. Hiện nay, trong cộng đồng người Dao ở Hà Giang vẫn thực hành hát Páo Dung. Qua khảo sát có thể nhận thấy không chỉ các cụ cao niên hát mà thế hệ trung niên người Dao vẫn lấy Páo Dung để thể hiện tình cảm của mình. Với giá trị độc đáo, ngày 21.2.2024, Páo Dung của người Dao ở Hà Giang đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn phi vật thể Quốc gia. Đây là niềm vinh dự, tự hào của người Dao nói riêng và cộng đồng các dân tộc ở Hà Giang nói chung.
