Lương tối thiểu: cần đặt đầu bài đúng

Một khu chợ tự phát phục vụ công nhân sau giờ tan ca. Ảnh: THÀNH HOA

Kết thúc cuộc họp hôm 28-7, đại diện Tổng liên đoàn Lao động Việt Nam (TLĐLĐ) đề xuất tăng 8% (mức đề xuất trước khi vào đàm phán là 13,3%), còn đại diện Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) chỉ muốn tăng 5% (mức trước khi đàm phán là 1-2%). Tuy nhiên, đầu bài cho bài toán lương tối thiểu dường như vẫn chưa đúng, và vì thế khó tìm được lời giải cho phù hợp.

Tiền lương tối thiểu phải đáp ứng được mức sống tối thiểu chấp nhận được chứ không phải mức sống tối thiểu “chịu đựng”

Theo điều 91 Luật Lao động hiện hành, mức lương tối thiểu phải đảm bảo nhu cầu sống tối thiểu của người lao động và gia đình họ. Tuy vậy, định nghĩa và cách tính mức sống tối thiểu như hiện nay vẫn chưa rõ ràng, vì dù có tương đối đầy đủ các khoản mục nhu cầu thiết yếu thì chất lượng của các khoản mục này vẫn còn bỏ ngỏ.

Các nhu cầu tối thiểu như ăn, ở, quần áo, chăm sóc y tế, nuôi dạy con, đi lại, hoạt động văn hóa xã hội luôn là căn cứ để tính mức sống tối thiểu, từ đó xác định mức lương tối thiểu. Không những thế, để có được những nhu cầu thiết yếu này, người lao động không cần phải đánh đổi những giá trị khác như nhân phẩm hay lao động quá sức.

Các nghiên cứu thông qua khảo sát của TLĐLĐ chỉ dựa chủ yếu trên các mẫu là công nhân nên có thể chưa chính xác trong việc xác định đúng nhu cầu và mức độ hài lòng của công nhân. Chẳng hạn đối với rất nhiều công nhân, chỗ ở chỉ là nơi ngả lưng, tránh được nắng mưa mà họ không biết rằng chỗ ở phải đáp ứng được diện tích tối thiểu cho từng người, phải đảm bảo an toàn về sức khỏe và vệ sinh.

Nhu cầu về ăn uống cũng vậy, điều kiện tối thiểu không phải là lấp đầy bụng đến buổi ăn mà phải đảm bảo dinh dưỡng cần thiết cho tái tạo sức lao động, không ăn uống các thực phẩm biết là độc hại và ảnh hưởng đến sức khỏe về sau. Nhưng vì không biết hay không đủ khả năng chi trả cho nhu cầu ăn uống tối thiểu như nó cần phải có mà người lao động phải chịu đựng.

Việc tính toán mức sống tối thiểu còn có thể tính không đủ về yêu cầu tối thiểu của chăm sóc y tế, và các hoạt động văn hóa xã hội. Mặc dù có bảo hiểm y tế nhưng chi phí thực tế cho thuốc men, khám chữa bệnh, chăm sóc răng, mắt đối với rất nhiều người lao động là rất lớn, khiến cho những nhu cầu này trở nên xa xỉ. Các hoạt động văn hóa xã hội như giải trí, du lịch đối với công nhân cũng rất hạn chế và nghèo nàn. Nhiều khảo sát cho thấy việc tăng ca liên tục của công nhân để cải thiện thu nhập khiến họ quên đi nhu cầu về văn hóa và giải trí.

Lấy ví dụ Vương quốc Anh, tỷ trọng chi tiêu trong thu nhập tối thiểu (khoảng 776 bảng/tháng) của một hộ gia đình gồm hai vợ chồng và hai con nhỏ được phân bổ đều hơn, 5/7 khoản mục có tỷ trọng từ 10% trở lên. Nếu so với Việt Nam thì cũng là các chi tiêu tối thiểu nhưng đa số tập trung vào tiền nhà và thực phẩm, và nuôi con.

Xác định mức sống tối thiểu chấp nhận được và tiền lương tối thiểu

Đồng ý rằng mỗi quốc gia, địa phương có mức sống khác nhau nhưng luôn có một tham chiếu cho mức sống tối thiểu chấp nhận được ở từng khu vực. Phương pháp tham chiếu được dùng trong nhiều lĩnh vực, khi chọn một chủ thể có nhiều điểm tương đồng và từ đó lấy làm gốc để so sánh. Trường hợp mức sống tối thiểu chấp nhận được ở Việt Nam, theo quan sát của người viết, có thể dùng mức sống tối thiểu (chi tiêu) của các công chức cấp thấp nhất ở cấp xã trong cùng khu vực tiền lương tối thiểu (hiện có bốn khu vực).

Dựa vào mẫu quan sát chi tiêu cho các nhu cầu tối thiểu của nhóm lao động này và có điều chỉnh nếu cần thiết, sẽ có được một tham chiếu cho yêu cầu mức sống tối thiểu chấp nhận được và từ đó tính được mức lương tối thiểu.

Việc tính toán tiền lương tối thiểu dựa trên mức sống tối thiểu chấp nhận được sẽ vấp phải trở ngại khi tiền lương và thu nhập thực tế của đa phần công chức, viên chức chênh lệch nhau khá lớn ở Việt Nam. Trong khi đó, ở rất nhiều nước, thu nhập thực tế của người lao động (gồm cả công chức viên chức) không khác bao nhiêu với tiền lương. Khi tính đúng, tính đủ, lương tối thiểu chắc chắn sẽ cao hơn, và sẽ đặt ra bài toán mới cho ngân sách chính phủ. Để giải quyết vấn đề này, các giải pháp liên quan đến minh bạch, chống tham nhũng, nâng cao hiệu quả làm việc cán bộ, công chức, viên chức sẽ được áp dụng.

Lương tối thiểu tính đúng, tính đủ cũng sẽ tạo áp lực cho các doanh nghiệp khi cho rằng chi phí đầu vào sẽ tăng. Tuy nhiên, chi phí lao động là một trong những chi phí quan trọng cần được tính đủ, nếu muốn giảm chi phí để tăng sức cạnh tranh thì còn nhiều giải pháp khác. Chẳng hạn, giảm chi phí bôi trơn, tăng năng suất lao động, tổ chức quy trình lao động hiệu quả.

Như vậy, việc tính toán đủ và đúng mức sống tối thiểu chấp nhận được sẽ là căn cứ xác định mức lương tối thiểu phù hợp với thực tế cuộc sống. Đây có lẽ là đầu bài đúng cho bài toán tiền lương tối thiểu.

Võ Đình Trí (*)