Gỡ các 'điểm nghẽn' để phát triển chuỗi giá trị lúa gạo
Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu to lớn trong sản xuất lúa gạo nhưng chuỗi giá trị lúa gạo còn nhiều điểm yếu bên trong và phải đối mặt với nhiều thách thức từ môi trường kinh doanh bên ngoài, tạo nên những điểm nghẽn.
Gạo Việt Nam ngày càng khẳng định được vị thế
Phát biểu khai mạc hội thảo“Phát triển chuỗi giá trị lúa gạo Việt Nam: Trách nhiệm và bền vững” tổ chức tại Hậu Giang ngày 13.12,Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Hoàng Trung cho biết: Sản xuất lúa gạo đóng vai trò hết sức quan trọng trong ngành nông nghiệp. Sản xuất lúa gạo không chỉ góp phần bảo đảm an ninh lương thực, sinh kế cho người dân mà còn hỗ trợ tích cực cho phát triển kinh tế trong nước và bảo đảm thực thi các cam kết, trách nhiệm quốc tế về hệ thống lương thực, thực phẩm toàn cầu.
Sản lượng lúa trung bình một năm của Việt Nam đạt 43 - 45 triệu tấn, tương đương 26 - 28 triệu tấn gạo. Trong đó khoảng 20 triệu tấn được dành cho tiêu thụ trong nước, phần còn lại là dành cho xuất khẩu. Theo số liệu thống kê, sản lượng gạo xuất khẩu 11 tháng năm 2023 đạt 7,8 triệu tấn thu về kim ngạch 4,4 tỷ USD. Đây là những con số kỷ lục, cao nhất kể từ năm 1989 trở lại đây và dự kiến sẽ tiếp tục tăng trong thời gian tới.
Quang cảnh Hội thảo
Thứ trưởng Hoàng Trung cho rằng, trong những năm qua, Việt Nam đã tập trung nghiên cứu phát triển của giống lúa, tỷ trọng sử dụng giống lúa xác nhận không ngừng tăng. Các quy trình canh tác bền vững, tiên tiến được tăng cường áp dụng. Thêm vào đó, chế biến gạo ngày càng phát triển, nhiều công nghệ hiện đại đã được đầu tư để nâng cao giá trị sản phẩm, giảm thất thoát sau thu hoạch. Nhờ đó, mặc dù diện tích trồng lúa giảm nhưng sản lượng và chất lượng lúa gạo Việt Nam ngày càng khẳng định được vị thế trên thị trường. Gạo Việt Nam đã được cộng đồng quốc tế là một trong những loại gạo ngon nhất thế giới, đáp ứng được các điều kiện an toàn thực phẩm.
Thu nhập của người trồng lúa còn thấp
Mặc dù, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu to lớn trong sản xuất lúa gạo, nhưng nhiều hạn chế của ngành hàng này vẫn chưa được khắc phục triệt để. Theo ông Lê Thanh Tùng, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt, sản xuất lúa gạo còn nhỏ lẻ, chi phí cao. Khối lượng gạo xuất khẩu lớn, nhưng giá trị chưa cao, thu nhập người trồng lúa còn thấp. Đồng thời, sản xuất lúa ở đồng bằng sông Cửu Long đang phải đối mặt với thách thức về nguồn nước: một là lũ không còn diễn ra theo quy luật, hai là mặn xâm nhập ngày càng gia tăng.
PGS.TS. Nguyễn Phú Son,Trường Kinh tế (Trường Đại học Cần Thơ) cho rằng, lúa gạo là 1 trong 3 ngành hàng chủ lực của ngành nông nghiệp (cùng với thủy sản và cây ăn trái) nhưng hoạt động của chuỗi giá trị lúa gạo ở Việt Nam nói chung và đồng bằng sông Cửu Long nói riêng còn khá nhiều điểm yếu bên trong và phải đối mặt với nhiều thách thức từ môi trường kinh doanh bên ngoài, tạo nên những điểm nghẽn.
Cụ thể, trong chuỗi giá trị lúa gạo hiện nay, mục tiêu liên kết mới chỉ dừng lại ở chỗ đạt được lợi nhuận trong ngắn hạn; hợp đồng chỉ mang tính thời vụ; không có được đầu ra ổn định về sản lượng lúa tiêu thụ và giá bán sản phẩm, dẫn đến thu nhập thấp và không ổn định… Tư duy sản xuất kinh doanh của các tác nhân trong chuỗi chưa được chuyển đổi theo hướng thị trường và bền vững.
Đối với các hộ nông dân, tổ hợp tác, hợp tác xã sản xuất lúa còn mang tư duy sản xuất theo kiểu làm ăn nhỏ lẻ, chạy theo số lượng hơn là chất lượng, lạm dụng sử dụng phân bón vô cơ và thuốc bảo vệ thực vật, dẫn đến chi phí sản xuất cao, gia tăng ô nhiễm môi trường… Ngoài ra, một điểm nghẽn khác là thiếu sự chia sẻ rủi ro và lợi ích giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị lúa gạo. Điểm nghẽn này thể hiện rõ rệt nhất trong khâu thương thảo ký kết hợp đồng và trong khâu thu mua lúa. Hệ lụy của vấn đề này đã thường xuyên dẫn đến tình trạng bội tín khi các bên tham gia liên kết “bẻ kèo”. Đặc biệt, ngành hàng lúa gạo chưa xây dựng được cơ sở dữ liệu lớn. Đây là một điểm nghẽn lớn làm ảnh hưởng đến khả năng dự báo thị trường, cũng như quản lý tốt ngành hàng để làm tối ưu hóa khoảng cách cung - cầu hàng hóa...
Phát triển các mô hình liên kết bền vững
Để khắc phục những điểm nghẽn và nhằm phát triển chuỗi giá trị lúa gạo theo hướng có trách nhiệm và bền vững, theo PGS.TS. Nguyễn Phú Son, cần đầu tư phát triển vùng nguyên liệu lúa tập trung, chuyên canh lúa chất lượng cao theo hướng bền vững và tăng trưởng xanh.
Đồng thời, nghiên cứu và phát triển các mô hình liên kết bền vững giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị lúa gạo, cắt giảm chi phí để nâng cao năng lực cạnh tranh cho ngành hàng lúa gạo; xây dựng dự án nghiên cứu phát triển giống lúa và phát triển thương hiệu gạo chung của Việt Nam.
Chia sẻ từ thực tế doanh nghiệp, đại diện Tập đoàn Lộc Trời cho rằng, điều đầu tiên cần thực hiện là luôn dựa vào cơ sở khoa học, bao gồm cả khoa học về cây trồng, thổ nhưỡng, khí hậu cho đến khoa học về quản lý và xã hội. Đồng thời, phải đạt được sự đồng thuận của bà con nông dân.
Để làm được như vậy, bài học mưa dần thấm lâu được Lộc Trời triển khai qua hệ thống nhân viên kỹ thuật nông nghiệp, tuyển dụng từ các trường nông nghiệp và huấn luyện trên thực tế đồng ruộng. Lực lượng này cùng ăn, cùng ở, cùng làm với bà con để chia sẻ kiến thức và chịu trách nhiệm về năng suất ổn định qua nhiều mùa vụ chứ không chỉ đến rồi đi. Cùng với đó, các doanh nghiệp cần hợp tác với chính quyền địa phương trong quản lý sâu bệnh, dịch hại và là đơn vị đầu tiên học hỏi, áp dụng kiến thức mới cũng như gương mẫu tuân thủ các quy định của cơ quan quản lý.
