Đinh đuk, avơng: Nhạc cụ độc đáo của người Bahnar

Hai loại nhạc cụ này đều được làm từ loại ống nứa nhỏ. Nếu đinh đuk là sự kết hợp của từ 9 đến 15 ống nứa có độ dài ngắn khác nhau thì avơng được chế tác bởi 1 ống nứa, trông tựa cây sáo trúc. Về sử dụng, đinh đuk cả nam và nữ đều có thể dùng, còn avơng chỉ dành cho nam giới.

Nhạc cụ truyền thống độc đáo

Đam mê nhạc cụ truyền thống từ nhỏ, khi thấy ai đó chế tác, ông Đinh Văn Uơng (SN 1957, làng Tnùng 1, xã Ya Ma) thường say sưa ngồi xem rồi học hỏi, sau đó thì mày mò tìm cách chơi, chế tác. Năm 18 tuổi, ông đã có thể chơi và biết chế tác đàn goong, t'rưng, sáo và đinh đuk. Những lúc rảnh rỗi, ông vào rừng tìm tre nứa để dành chế tác nhạc cụ truyền thống.

Theo ông Uơng, nguyên liệu chính để chế tác đinh đuk là loại nứa nhỏ có đường kính 1,5-2 cm; tốt nhất là nứa không quá già hoặc quá non có vỏ xanh bóng. Khai thác nứa vào mùa khô, khi đó cây rút hết nước, thân cứng cáp, sau này ít bị mối mọt. Nên bảo quản ở nơi mát, thoáng gió để nứa khô dần, không bị cong nứt ảnh hưởng đến âm thanh.

Ông Đinh Văn Uơng thổi đinh đuk cho con cháu nghe. Ảnh: N.M

Nói về cấu tạo của đinh đuk, ông Uơng cho biết: Tùy theo người chế tác mà đinh đuk kết cấu từ 9 đến 15 ống nứa có độ dài ngắn khác nhau; ống ngắn phát ra âm thanh bổng, ống dài là những nốt trầm. Khi chế tác, ống nứa chính giữa giữ nguyên 2 bên đầu tròn có chiều dài 50 cm, các ống còn lại 1 đầu tròn, đầu còn lại cắt vát một phần dài 25-30 cm. Các ống nứa ghép lại với nhau theo nguyên tắc cặp đối xứng có cùng độ dài, đường kính và được cột chặt bởi sợi dây mây mỏng. Khi thổi đinh đuk thì 2 tay ôm vào thân nhạc cụ, miệng thổi vào từng ống. “Ống thổi đinh đuk thường được con trai, con gái sử dụng trong các buổi hẹn hò, giao lưu bạn bè. Ngày xưa, nhờ ống thổi đinh đuk mà tôi và bà xã nên duyên chồng vợ”-ông Uơng thủ thỉ.

Nếu như đinh đuk có âm thanh nhẹ nhàng, khoan thai thì avơng lại có âm thanh vang vọng tựa tiếng chàng trai mạnh mẽ, uy lực và chỉ có nam giới sử dụng trong lễ hội hay khi đi làm nương rẫy. Avơng còn có khả năng hòa tấu với các nhạc cụ truyền thống khác.

Nhờ bàn tay tài hoa và đôi tai cảm âm tốt, ông Đinh Đel (SN 1956, làng Măng, xã Ya Ma) là một trong số ít người biết chế tác ống thổi avơng. Ông Đel cho hay: Avơng nhìn tựa cây sáo có chiều dài chừng 40 cm, trên thân có 4 lỗ. Trong đó, 3 lỗ nằm gần nhau để khi thổi đặt các ngón tay điều chỉnh âm thanh, lỗ còn lại nằm riêng biệt ở đầu ống đối diện. “Trong tất cả các công đoạn, phần tạo lưỡi gà là khó nhất, đòi hỏi người làm kiên trì, tỉ mẩn, cắt tỉa từng chút chính xác từng milimet mới cho ra âm thanh như mong muốn. Chính vì độ khó của công đoạn này mà avơng ít người chế tác”-ông Đel trải lòng.

Ông Đinh Văn Poi-công chức Văn hóa-Xã hội xã Ya Ma-cho biết: “Trên địa bàn xã còn 2 người biết chế tác, sử dụng đinh đuk và 1 người biết chế tác avơng. Dẫu cuộc sống có nhiều đổi thay nhưng bằng niềm đam mê, nhiệt huyết và hơn cả là nỗi niềm đau đáu giữ gìn bản sắc văn hóa, những người già vẫn cố gắng duy trì chế tác, trình diễn nhạc cụ và truyền dạy cho thế hệ con cháu”.

Nỗ lực bảo tồn

Ngắm sản phẩm vừa hoàn thành, ông Đel bảo, giới trẻ ngày nay ít mặn mà, chú tâm đến nhạc cụ truyền thống. Nhưng ông sẽ cố gắng khuyên nhủ và sẵn sàng truyền lại cho con cháu những gì mình biết. “Mỗi khi chế tác nhạc cụ, tôi đều cố tình nhờ vả mấy đứa cháu lấy giúp ống nứa, cọng mây, rồi nói chúng ngồi đó, cần gì sai tiếp. Mình cặm cụi chế tác sẽ khơi gợi tính tò mò nơi trẻ, dần dần, chúng học hỏi rồi làm theo; giống như tôi hồi nhỏ”-ông Đel chia sẻ.

Ông Đinh Đel giới thiệu về chiếc ống thổi avơng. Ảnh: N.M

Nhờ tiếp xúc sớm và được cha hướng dẫn, anh Đinh Văn Khim-con ông Uơng đã biết sử dụng thành thạo và chế tác đinh đuk. “Không chỉ hướng dẫn cách chơi nhạc cụ, cha tôi còn chia sẻ kinh nghiệm, kỹ thuật chế tác. Dù bận rộn việc nương rẫy nhưng tôi vẫn cố gắng dành thời gian theo học. Tôi rất tự hào về vốn quý văn hóa độc đáo và các loại nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình”-anh Khim bày tỏ.

Ông Đinh Văn Súy-Phó Chủ tịch UBND huyện Kông Chro: “Thời gian tới, UBND huyện chỉ đạo ngành Văn hóa tích cực phối hợp với các xã, thị trấn đẩy mạnh tuyên truyền, vận động người lớn tuổi chỉ dạy cho lớp trẻ để duy trì việc chế tác và trình diễn các loại nhạc cụ dân tộc; nâng cao nhận thức của người dân trong việc bảo tồn, gìn giữ nhạc cụ truyền thống. Đồng thời, chú trọng đưa chúng vào sử dụng trong các lễ hội, giao lưu văn hóa-văn nghệ nhằm gìn giữ và phát huy truyền thống văn hóa đặc sắc của đồng bào địa phương”.

Nghệ nhân Đinh Keo (tổ dân phố Plei Pyang, thị trấn Kông Chro) không những biết chế tác, sử dụng thành thạo nhiều nhạc cụ truyền thống mà còn am hiểu phong tục tập quán của người Bahnar ở Kông Chro. Ông cho hay: Ngày xưa, đinh đuk, avơng có mặt ở mọi nơi, theo bước chân các chàng trai, cô gái lên nương rẫy, trong ngày hội làng. “Vì sợ lãng quên, thỉnh thoảng, tôi cùng với một số người già trong tổ dân phố tập trung tại nhà rông đan gùi, chế tác nhạc cụ truyền thống và hướng dẫn thanh-thiếu niên có nhu cầu học hỏi chế tác và trình diễn đinh đuk, avơng nói riêng, các nhạc cụ truyền thống nói chung”-ông Keo kể.

Theo thống kê, trên địa bàn huyện Kông Chro hiện có 7 thôn, làng, tổ dân phố có người biết chế tác, sử dụng ống thổi đinh đuk và avơng. Trong đó 9 người biết chế tác, sử dụng ống thổi đinh đuk và 2 người biết chế tác, sử dụng ống thổi avơng.

Trò chuyện cùng P.V, Phó Chủ tịch UBND huyện Đinh Văn Súy khẳng định: Ống thổi đinh đuk và avơng là nhạc cụ độc đáo của người Bahnar. Ống thổi tuy đơn giản, mộc mạc nhưng có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần, cổ vũ người dân chăm lo lao động sản xuất, góp phần làm phong phú và đa dạng bản sắc văn hóa của người Bahnar.

NGỌC MINH