Bài 1: Các loài ngoại lai đang đe dọa toàn cầu

Được phê duyệt vào thứ Bảy (ngày 2/9/2023) tại Bonn, Đức bởi đại diện của 143 quốc gia thành viên IPBES, Báo cáo đánh giá về các loài ngoại lai xâm lấn và biện pháp kiểm soát chúng cho thấy bên cạnh những thay đổi mạnh mẽ về đa dạng sinh học và hệ sinh thái, chi phí kinh tế toàn cầu do các loài ngoại lai xâm lấn gây ra đã vượt quá 423 tỷ USD mỗi năm vào năm 2019, với chi phí ít nhất tăng gấp bốn lần mỗi thập kỷ kể từ năm 1970.

Cá dọn bể, rùa tai đỏ, tôm càng đỏ, rùa tai đỏ là 04 loài ngoại lai đang đe dọa nông nghiệp, nguồn lợi thủy sản của Việt Nam.

Đáng lo ngại là việc các loài ngoại lai xâm lấn có hại thường bị Chính phủ nhiều quốc gia nông nghiệp bỏ qua cho đến khi quá muộn. Trong khi đó chỉ có hơn các loài ngoại lai xâm lấn là một thách thức lớn đối với người dân ở mọi khu vực và mọi quốc gia.

Năm 2019, Báo cáo đánh giá toàn cầu của IPBES cho thấy các loài ngoại lai xâm lấn là một trong năm nguyên nhân trực tiếp quan trọng nhất dẫn đến mất đa dạng sinh học - bên cạnh những thay đổi trong việc sử dụng đất và biển, khai thác trực tiếp các loài, biến đổi khí hậu và ô nhiễm. Trên cơ sở phát hiện này, các Chính phủ đã giao nhiệm vụ cho IPBES cung cấp bằng chứng tốt nhất và các lựa chọn chính sách để giải quyết những thách thức của các cuộc xâm lấn sinh học.

Báo cáo kết quả được thực hiện bởi 86 chuyên gia từ 49 quốc gia, làm việc trong hơn 4 năm rưỡi. Báo cáo dựa trên hơn 13.000 tài liệu tham khảo, bao gồm cả những đóng góp rất đáng kể từ người dân bản địa và cộng đồng địa phương, khiến nó trở thành đánh giá toàn diện nhất từng được thực hiện về các loài ngoại lai xâm lấn trên khắp thế giới.

Giáo sư Helen Roy (Vương quốc Anh), đồng chủ tịch Báo cáo Đánh giá: “Các loài ngoại lai xâm lấn là mối đe dọa lớn đối với đa dạng sinh học và có thể gây ra thiệt hại không thể khắc phục được cho thiên nhiên, bao gồm cả sự tuyệt chủng của các loài địa phương và toàn cầu, đồng thời cũng đe dọa đến phúc lợi của con người”.

Các tác giả của báo cáo nhấn mạnh rằng không phải tất cả các loài ngoại lai đều trở thành loài xâm lấn - các loài ngoại lai xâm lấn là tập hợp con của các loài ngoại lai được biết là đã hình thành và lan rộng, gây ra những tác động tiêu cực đến thiên nhiên và thường là cả con người.

Hiện nay, mới chỉ phát hiện ra khoảng 6% thực vật ngoại lai; 22% động vật không xương sống ngoại lai; 14% động vật có xương sống ngoại lai; và 11% vi khuẩn ngoại lai được biết là có tính xâm lấn, gây ra rủi ro lớn cho thiên nhiên và con người.

Những người phụ thuộc trực tiếp nhiều nhất vào thiên nhiên, chẳng hạn như người dân bản địa và cộng đồng địa phương, thậm chí còn có nguy cơ cao hơn. Hơn 2.300 loài ngoại lai xâm lấn được tìm thấy trên các vùng đất dưới sự quản lý của người dân bản địa - đe dọa chất lượng cuộc sống và thậm chí cả bản sắc văn hóa của họ.

Trong khi nhiều loài ngoại lai từng được du nhập với mục đích mang lại lợi ích cho con người, báo cáo của IPBES nhận thấy rằng những tác động tiêu cực của những loài xâm lấn là rất lớn đối với thiên nhiên và con người. Giáo sư Pauchard (Chile) cho biết: “Các loài ngoại lai xâm lấn là nguyên nhân chính gây ra 60% và là nguyên nhân duy nhất gây ra 16% các vụ tuyệt chủng động vật và thực vật toàn cầu mà chúng tôi đã ghi nhận, và ít nhất 218 loài ngoại lai xâm lấn đã gây ra hơn 1.200 vụ tuyệt chủng cục bộ. Trên thực tế, 85% tác động của sự xâm lấn sinh học đối với các loài bản địa là tiêu cực. Ví dụ về những tác động như vậy bao gồm cách hải ly Bắc Mỹ (Castor canadensis) và Hàu Thái Bình Dương (Magallana gigas) thay đổi hệ sinh thái bằng cách biến đổi môi trường sống - thường gây ra hậu quả nghiêm trọng cho các loài bản địa”.

Trứng ốc bươu vàng - loài ngoại lai cần tận diệt vẫn đang "làm mưa làm gió" tại đồng bằng sông Cửu Long.

Gần 80% tác động được ghi nhận của các loài ngoại lai xâm lấn đối với sự đóng góp của thiên nhiên đối với con người cũng là tiêu cực - đặc biệt là thông qua thiệt hại đối với nguồn cung cấp thực phẩm - chẳng hạn như tác động của cua bờ châu Âu (Carcinus maenas) trên các loài động vật có vỏ ở New England và thiệt hại do loài vẹm giả vùng Caribe (Mytilopsis sallei) gây ra đối với nguồn lợi thủy sản quan trọng tại địa phương ở Ấn Độ.

Tương tự, 85% các tác động được ghi nhận ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng cuộc sống của con người - ví dụ thông qua các tác động đến sức khỏe, bao gồm các bệnh như sốt rét, sốt rét và sốt Tây sông Nile, lây lan bởi các loài muỗi ngoại lai xâm lấn như Aedes albopictus và Aedes aegyptii.

Giáo sư Peter Stoett (Canada) chia sẻ, các loài ngoại lai xâm lấn cũng gây tổn hại đến sinh kế, ví dụ như ở Hồ Victoria, nơi nghề cá đã suy giảm do sự cạn kiệt của cá rô phi, do sự lây lan của loài lục bình (Pontederia crassipes), loài ngoại lai xâm lấn trên cạn phổ biến nhất trên thế giới. Lantana (Lantana camara), một loại cây bụi có hoa và chuột đen (Rattus rattus) là loài phổ biến thứ hai và thứ ba trên toàn cầu, có tác động sâu rộng đến con người và thiên nhiên.

Hướng tới mục tiêu là một trong những cường quốc về nông nghiệp, đồng thời là một thành viên tích cực của IPBES, Chính phủ Việt Nam cần thể hiện sự quan tâm tích cực hơn nữa trong các hoạt đồng phòng, chống xâm hại của các loài động vật ngoại lai. Đặc biệt khi đến nay, vẫn chưa có thống kê chính xác về mức độ thiệt hại đối với nông dân, các vùng nông từ các loài ngoại lai gây hại nổi bật như ốc bươu vàng, các rô vằn, rùa tai đỏ, tôm càng đỏ… Trong khi đó, việc nhập khẩu các loại động thực vật theo các con đường cho, biếu, tặng hay nuôi làm cảnh vẫn liên tục xâm nhập vào Việt Nam một cách quá dễ dàng và công khai. Đã đến lúc Chính phủ Việt Nam cần có những biện pháp cứng rắn đối phó với hiểm họa từ sinh vật ngoại lai trước khi quá muộn.

IPBES ước tính chi phí kinh tế hàng năm ước tính do xâm lấn sinh học khoảng 423 tỷ USD (từ năm 2019). Trong đó, 92% chi phí kinh tế của các cuộc xâm lấn sinh học do các loài ngoại lai xâm lấn gây tổn hại đến những đóng góp của thiên nhiên cho con người và chất lượng cuộc sống (với 8% chi phí còn lại liên quan đến quản lý xâm lấn sinh học). Chi phí kinh tế của các cuộc xâm lấn sinh học tăng lên trong mỗi thập kỷ kể từ năm 1970.

Thành Công