Vụ kiện Biển Đông: Người Philippines rơi lệ!

Việt Nam hoan nghênh PCA ra phán quyết về tranh chấp Biển Đông

Thông cáo báo chí của Tòa Trọng tài Biển Đông

Bác bỏ “đường 9 đoạn”

Tranh chấp giữa Trung Quốc và Philippines đã diễn ra trong nhiều thập kỷ, song căng thẳng leo thang dưới thời Tổng thống Bengino Aquino với đỉnh điểm là việc Trung Quốc đánh chiếm Bãi cạn Scaborough (Bắc Kinh gọi là Hoàng Nham) từ tay Philippines vào năm 2012. Với lập luận rằng sau nhiều thất bại trong việc dùng các biện pháp ngoại giao với Trung Quốc, Manila đã đơn phương đệ đơn kiện Bắc Kinh. Ngày 22-1-2013, hơn nửa năm sau sự kiện Scaborough, Philippines gửi cho Trung Quốc một bản thông báo và tuyên bố sẽ khởi kiện theo các điều khoản của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) và phụ lục VII của công ước này. Philippines khi đó có thể đệ đơn lên Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) và Tòa án Quốc tế về Luật Biển (ITLOS). Tuy nhiên, nhược điểm của hai cơ chế này là yêu cầu cả hai bên tranh chấp đồng ý ra tòa. Một tháng sau khi nhận được thông báo của Manila, Bắc Kinh đã lên tiếng bác bỏ, tuyên bố không chấp nhận và không tham gia vụ kiện. Bởi vậy, Philippines không còn lựa chọn nào khác ngoài việc phải dựa vào một tòa phân xử theo Phụ lục VII của UNCLOS, vì đây là cơ chế cho phép một bên tranh chấp đơn phương kiện bên còn lại, cụ thể quy định “việc thiếu vắng một bên nào đó trong việc phản biện sẽ không cản trở tiến trình của tòa.”

Do Trung Quốc từ chối tham gia cơ chế phân xử bằng trọng tài nên theo quy định của UNCLOS, “nguyên đơn” của vụ kiện là Philippines và Chánh án ITLOS - cơ quan tư pháp độc lập được thiết lập theo UNCLOS, với 21 thành viên tương ứng với 21 quốc gia - đã thành lập tòa trọng tài phân xử vào ngày 21-6-2013. Sau đó Tòa đã họp và lựa chọn Tòa Trọng tài thường trực (PCA) ở The Hague làm Ban thư ký cho vụ kiện. PCA là một tổ chức liên chính phủ gồm 121 quốc gia thành viên, được thành lập vào năm 1899 để hỗ trợ làm trọng tài phân xử và giải quyết tranh chấp giữa các nước, các tổ chức liên chính phủ, các thực thể nhà nước và các bên tư nhân. Trong vụ kiện biển Đông, PCA đóng vai trò là cơ chế trung gian hỗ trợ tổ chức tòa phân xử và ban thư ký của vụ kiện. PCA đã thông báo cho Trung Quốc và Philippines rằng họ có cơ hội trao đổi về dự thảo thủ tục tố tụng. Tuy nhiên, trong khi Manila rất tích cực và nhiều lần bổ sung hồ sơ vụ kiện cũng như tham gia tranh tụng để giải thích lập trường của mình theo yêu cầu, thì Bắc Kinh liên tục phớt lờ và tuyên bố PCA không có thẩm quyền giải quyết vụ việc.

Philippines đưa ra 15 đệ trình để khởi kiện Trung Quốc với bốn nhóm vấn đề chính, trong đó đáng chú ý là: Sự vô căn cứ của "Đường lưỡi bò" (đường 9 đoạn) mà Trung Quốc vạch ra; Trung Quốc có những hành vi vi phạm chủ quyền lãnh hải của Philippines và hủy hoại môi trường; Yêu cầu Trung Quốc không được tái diễn các hành vi vi phạm, và không được tuyên bố Vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) cũng như thềm lục địa từ các thực thể tại quần đảo Trường Sa…

Đúng như dự đoán của phần lớn giới chuyên gia, phán quyết của PCA đã nghiêng hẳn về phía Philippines, bác bỏ các đòi hỏi của Trung Quốc đối với các quyền lợi kinh tế vô lý của nước này tại khu vực biển Đông rộng lớn. Trong bản phán quyết dài 497 trang, các thẩm phán cũng tuyên bố rằng các tàu thực thi luật pháp của Trung Quốc đã va chạm gây nguy hiểm cho các tàu đánh cá của Philippines trên một số vùng nước và gây thiệt hại không thể bù đắp đối với các rạn san hô với những công trình xây dựng của mình. Dưới đây là một số nội dung quan trọng của phán quyết:

1. Tòa Trọng Tài thường trực có đủ thẩm quyền để ra phán quyết về "Đường 9 đoạn" mà Trung Quốc tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông.

2. Trung Quốc không có "quyền lịch sử" nào để kiểm soát vùng biển Đông và Trung Quốc không có cơ sở pháp lý để đưa ra những tuyên bố về quyền lịch sử đối với những nguồn tài nguyên ở bên trong cái mà Bắc Kinh gọi là "Đường 9 đoạn".

3. Không một đảo nào thuộc quần đảo Trường Sa cho phép Trung Quốc quyền thiết lập Vùng Đặc quyền kinh tế (EEZ). Itu Aba (Đài Loan gọi là đảo Thái Bình, Việt Nam gọi là đảo Ba Bình) - một thực thể nổi khi triều lên là đá và do đó không phải là căn cứ để xác lập EEZ.

4. Trung Quốc đã can thiệp vào các quyền đánh bắt truyền thống của Philippines tại bãi Scarborough trên biển Đông.

5. Trung Quốc đã làm tổn hại lâu dài và không thể bù đắp được hệ sinh thái dải san hô ở quần đảo Trường Sa.

6. Trung Quốc không có quyền hạn đối với vùng đặc quyền kinh tế trong phạm vi 200 hải lý của bãi ngầm Mischief (Đá Vành Khăn) hay bãi Thomas (bãi Cỏ Mây).

7. Trung Quốc đã vi phạm các quyền chủ quyền của Philippines với các hoạt động khai thác tài nguyên ở gần bãi Cỏ Rong.

8. Không một thực thể nào ở quần đảo Trường Sa được công nhận là một Vùng đặc quyền kinh tế của Trung Quốc.

Nhà báo Bill Hayton nhận định rằng Trung Quốc đã phải hứng chịu một thất bại pháp lý "sửng sốt". Ảnh tư liệu

Dư luận ủng hộ phán quyết của PCA

Nhiều người Philipines đã rơi lệ khi nghe tin về phán quyết của PCA. Ngoại trưởng Philippines Perfecto Yasay đã nhanh chóng tuyên bố nước này hoan nghênh phán quyết của PCA khi tuyên bố rằng Trung Quốc không có "các quyền lịch sử" ở biển Đông. Ông Yasay cũng hối thúc "kiềm chế" sau phán quyết của PCA.

Đồng quan điểm với Philippines, Nhật Bản cho rằng phán quyết của PCA là phán quyết cuối cùng của vụ kiện và có tính ràng buộc pháp lý, vì vậy các bên liên quan tới vụ kiện phải tuân thủ phán quyết. Trong một tuyên bố, Ngoại trưởng Nhật Bản Fumio Kishida cho biết, Nhật Bản kiên định ủng hộ tầm quan trọng của pháp trị và việc sử dụng các phương tiện hòa bình, không sử dụng vũ lực hoặc cưỡng ép trong việc tìm cách giải quyết các tranh chấp biển.

Nhà báo Bill Hayton nhận định rằng Trung Quốc đã phải hứng chịu một thất bại pháp lý "sửng sốt" và Philippines đã giành được một chiến thắng pháp lý không kém phần "chấn động." Tuy nhiên, sẽ không có gì thay đổi ở Biển Đông. Theo ông Hayton, phản ứng chính thức của Trung Quốc đối với phán quyết của PCA là khá "lớn lối" khi Bộ Ngoại giao nước này vẫn trắng trợn tuyên bố phán quyết này là "vô giá trị và không có hiệu lực ràng buộc. Trung Quốc không chấp nhận và cũng không công nhận." Tuy nhiên, không có sự leo thang trong các phát ngôn, Bắc Kinh chỉ lặp lại các văn bản được soạn theo khuôn mẫu vốn đã được sử dụng trong hàng chục bài xã luận và quảng bá.

Trên thực tế, cộng đồng quốc tế đã được chứng kiến những thay đổi trong hành vi của Bắc Kinh ở biển Đông, bắt đầu từ 2 năm sau quyết định "tai hại" - tiến hành khoan dầu ở vùng biển ngoài khơi quần đảo Hoàng Sa mà Trung Quốc đã chiếm của Việt Nam. Nhà báo Hayton cho rằng sự phản đối rộng khắp mà Trung Quốc phải hứng chịu sau đó và tác động hệ quả đối với hoạt động ngoại giao khu vực của nước này dường như đã buộc các lãnh đạo cấp cao của Trung Quốc phải nghĩ lại. Kể từ đó, đã không có vụ khoan thăm dò dầu ở khu vực phía Việt Nam bên kia đường phân thủy danh nghĩa giữa bờ biển của hai nước. Cũng không có bất kỳ vụ việc tương tự trong vùng đặc quyền kinh tế mà Philippines, Malaysia hay Indonesia tuyên bố chủ quyền. Nhà báo Bill Hayton cũng cho rằng sẽ không có bất kỳ rắc rối nào xảy ra trong khu vực trước tháng 11 tới bởi Trung Quốc sẽ tổ chức Hội nghị Thượng đỉnh G-20 ở Hàng Châu trong hai ngày 4 và 5-9, Hội nghị cấp cao Đông Á sẽ diễn ra tại Lào ngay sau đó. Bầu cử tổng thống Mỹ sẽ diễn ra vào tháng 11 tới. Từ trước đến nay, Trung Quốc đã luôn cố gắng để tránh trở thành một "vấn đề" trong các chiến dịch tranh cử ở Mỹ. Trong khi đó, chuyên gia phân tích Greg Sheridan cũng cho rằng phán quyết của PCA đã giáng một đòn mạnh vào chính sách ngoại giao gây hấn của Trung Quốc ở biển Đông.

GĐ khu vực châu Á của Tổ chức Khủng hoảng Quốc tế Tim Johnson nói rằng Bắc Kinh có thể giữ thể diện cho mình, bắt đầu bằng việc “từng bước thoái lui khỏi” quyền lịch sử của cái gọi là "Đường 9 đoạn" và “đưa tuyên bố chủ quyền của mình gần hơn với những nguyên tắc của UNCLOS.” Mặc dù vậy, chuyên gia Termsak Chalermpalanupap, thuộc Trung tâm Nghiên cứu ASEAN của Viện Nghiên cứu Đông Nam Á-Yusof Ishak, tại Singapore nhận định việc tòa bác bỏ “đường lưỡi bò” của Trung Quốc sẽ khiến Bắc Kinh thêm giận dữ và càng đẩy nhanh việc bồi đắp xây dựng đảo nhân tạo tại các vùng đang tranh chấp ở biển Đông. Đây cũng là quan điểm mà báo giới Canada, Nga, và nhiều chuyên gia.

Dù cho phán quyết này sẽ tác động như thế nào đến tình hình khu vực thì trên thực tế đây cũng là một sự kiện mang tính biểu tượng. Rõ ràng việc Trung Quốc từ chối tham gia vụ kiện và tuyên bố phớt lờ phán quyết đã làm xói mòn uy tín và hình ảnh của cường quốc mới nổi này. Không chỉ vậy, sự kiện này còn biểu thị tinh thần thượng tôn luật pháp quốc tế.

Hồng Phúc