Tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà và (1)

(Phân tích các tiểu thuyết Cơ hội của Chúa, Nxb. Văn học, 1999 và Khải huyền muộn, Nxb. Hội nhà văn, 2005) 1. Từ sự sụp đổ của những trật tự đời sống tới việc "chơi cùng cái hỗn loạn" Sự độc đáo của Cơ hội của Chúa thể hiện trước hết ở cái nhìn đời sống của nhà văn. Trong Cơ hội của Chúa, ta không tìm thấy đâu là lý tưởng, bản ngã, đâu là ý nghĩa đích thực của cuộc đời. Thế cuộc hỗn loạn, trớ trêu. Các thang bảng giá trị đời sống tan tành đổ vỡ. Cả những niềm tin tôn giáo cũng trở nên đáng ngờ vực, mong manh. Qua lối “umua đen” của nhà văn, đâu đâu cũng thấy “những khái quát xanh rờn” [1] về thời buổi, đại loại: “thị trường còn trinh nguyên nhưng đã tự làm suy yếu bằng thói buôn bán thủ dâm” [2]; “các company nhiều như nấm sau mưa, nơi liên doanh của quan chức cơ hội với bọn buôn lậu liều lĩnh”; “chín mươi ba phần trăm các công ti tư doanh chọn sự lừa đảo làm kim chỉ nam của hoạt động nghiệp vụ”; cơ quan công chức là “một thứ vườn trẻ để gửi con ông cháu cha”, nơi cán bộ nhà nước “trở nên sung túc vì biết ăn cắp”; “muốn công ty đứng vững chỉ có hai cách trốn thuế và buôn lậu”... Sự “nhố nhố nhăng nhăng” của thời buổi trong đây quả là cơ hội lớn cho những trí thức tha hóa toàn diện và “khốn nạn có gien” như Lâm, Trần Bình, Sáng. Và, trớ trêu, những kẻ bất chấp thủ đoạn, chỉ biết chạy theo danh lợi (và sẵn sàng biến người khác thành nạn nhân của danh, lợi) - những quan chức, trí thức, doanh nhân, lại là gương mặt của tương lai. Trong Cơ hội của Chúa, nhân vật đa phần là những kẻ ham hố. Chỉ có điều, người “mạnh mẽ quyết đoán nhưng chưa đủ độc ác” (như Tâm), thì “rất khó giàu”. Loại người muốn kinh doanh “chân chính bằng đúng trí thông minh và bản lĩnh” (như Tâm, Thắng), chỉ có thể là mẫu người của xã hội tương lai. Đa cảm như Du, lại chết yểu. Quyết đoán, cứng rắn như Nhã, nhưng chưa triệt để tàn nhẫn, rốt cục vẫn là nạn nhân của danh và lợi (với Sáng, Lâm). Đọc Cơ hội của Chúa, thấy Nguyễn Việt Hà dụng công xây dựng nhân vật Hoàng. Thông minh, trung thực, nhạy cảm, có lòng tự trọng, có thể xem Hoàng là chút vương sót cuối cùng của kiểu “nhân vật chính diện”, như cách hiểu của lý thuyết truyền thống. Tuy nhiên, chỉ cần đặt yêu cầu cao một chút vào Hoàng, ở bất cứ phương diện nào, ta sẽ thất vọng ngay. Bởi, ngoài viết văn là việc Hoàng lý thú, còn lại, những cách hành xử này khác của anh với mọi người đều cho thấy, Hoàng là kẻ hoàn toàn bạc nhược, “vô tích sự”, một “người thừa”, nhiều khi khiến bạn đọc phát bực mình vì mệt mỏi. Hoàng triền miên uống rượu. Thẫm đẫm trong đầu óc anh là tâm trạng hồ nghi tồn tại, chấp nhận cuộc thế. Bỡn cợt thực tại, nhưng anh chẳng hề có một dự đồ nào cho tương lai của mình. Là một tín đồ, song tâm thức anh ngập tràn sự hoang mang yếm thế. Lòng tin của anh vào Chúa cũng thật mong manh. Đây là lời Hoàng với cha Đức: “Con hoang mang, thưa Cha. Những ngày này con chỉ sống bằng lòng tin. Quá là nhiều người ác, quá là nhiều việc ác. Con gắng gỏi chấp nhận loay hoay với cuộc hiện sinh này”. Cảm thức của Hoàng thể hiện rõ nhất khi anh thầm trả lời câu hỏi của Nhã (- “Mai cậu định làm gì?”): “Ừ nhỉ, mai tôi phải làm gì. Tôi vẩn vơ đi bộ trên vỉa hè ngân ngấn những vệt nước của trận mưa vừa tạnh. Đã nhiều lần tôi không biết ngày mai tôi sẽ làm gì?”. Cuộc sống với anh dường như vô định, vô hướng, vô nghĩa. Chút ít nhân cách còn lại khiến anh trở thành kẻ lạc loài. Trong cuộc chơi với cõi nhân sinh thiếu vắng tình người ấy, ai có nhiều nhân cách và lòng tự trọng hơn sẽ thua cuộc nhiều hơn. Tác giả Cơ hội của Chúa dường như không đủ niềm tin để dựng nên một nhân vật chính diện, theo ý nghĩa đầy đủ của từ này, dù gắng gỏi. Cơ hội của Chúa không phải câu chuyện của ước mơ, mà là sự phơi bày cái trắng trợn của đời sống, theo một cách riêng. Những vướng bận về sự đổ vỡ lý tưởng, phê phán thời cuộc được xem là tiêu điểm của văn chương cận kề và ngay sau 1986 sẽ không còn là bận tâm chủ yếu của nhiều tác giả thuộc thế hệ Nguyễn Việt Hà và của chính nhà văn trong tiểu thuyết sau đấy: Khải huyền muộn (Nxb. Hội nhà văn, 2005). Nếu trong Cơ hội của Chúa, ta còn thấy chút ít bóng dáng của cái chính tà, tốt xấu, đáng yêu đáng ghét,... thì ở Khải huyền muộn, cách đọc có phần minh định như thế sẽ trở nên vênh trật. Trong Khải huyền muộn, vẫn qua chất “umua đen” trong giọng kể nhà văn, một đời sống hiện ra ngồn ngộn những điều bậy bạ. Ở đó, một thủ môn trở thành vụ trưởng vì tài nịnh hót; một cầu thủ bóng chuyền chuyển sang bóng đá cho kịp thời vụ, sau vì ăn gian mà lên vụ phó; “vài quan chức thể thao chạy tiền làm tiến sĩ thể chất tại chức”; “ông thạc sĩ điền kinh, sếp của liên đoàn bóng đá bị chột cả hai mắt đang đều đều thao thao đọc đít cua”; đó là Vũ, một quan chức cao cấp của ngành thể thao, người mà “từ dạo biết kiếm tiền kiếm quyền Vũ rất ít khi nhìn rõ mặt mẹ”, kẻ “nói dối nhiều đến mức tin luôn vào điều mình nói dối”;... Khác với cái khắc khoải ở Cơ hội của Chúa, trong Khải huyền muộn, nhà văn chấp nhận coi hỗn loạn như một sự kiện. Anh ta “chơi” cùng nó và không giấu giếm thái độ kéo bạn đọc vào cuộc chơi này. Sự “bậy bạ”, “nhố nhăng”, “vô nhân”... của nhân vật (quan chức, người mẫu, văn nghệ sĩ...), chuyện vợ chồng lừa dối nhau, đút lót chạy chọt, tiêu tiền nhà nước, chuyện lừa thầy phản bạn, ngoại tình, chơi gái... tóm lại, những đổ vỡ của đời sống, suy đồi của phong hóa chẳng có gì đáng ngạc nhiên trong con mắt nhà văn. Tất cả những thói tật của cuộc đời được đưa lên cùng một mặt sân giá trị sòng phẳng. Nhà văn không thể, và cũng chẳng có quyền năng gì để phán xử chúng. Anh ta hiểu rõ sự bất lực của mình trong việc đòi lại trật tự cho cái đời sống đó. Tốt hơn cả, là chơi với nó. Trong Khải huyền muộn, sự tự mổ xẻ tâm lý mình của Vũ, kiểu nhân vật tiêu biểu cho loại quan chức cấp cao tha hóa cũng không phải sự dằn vặt. Anh ta rất hiểu mình. Nhưng anh ta cần sống, cần hưởng thụ. Anh ta cần làm những việc có lợi cho mình. Nếu trong Cơ hội của Chúa, Hoàng còn kiếm tìm được một vị linh mục Đức nào đó để tỏ bày, thì ở đây, Vũ không bao giờ có thể gặp được một người như thế, dù anh ta luôn có ý thức đi tìm. Loay hoay mỏi mệt với những cuộc chơi, thua cuộc trong việc kiếm tìm sự thanh thản, cũng chẳng có biểu hiện gì muốn cải thiện hiện trạng, Vũ rõ ràng không phải là mẫu quan chức để người ta trông chờ. Trong Khải huyền muộn, kẻ tha hóa được miêu tả như người bình thường nhất. Sự chối từ cái chính thống, khước từ việc phán quyết nhân danh một lý tưởng của người kể chuyện khiến bạn đọc sẽ thất bại trong việc xem tìm thái độ của anh ta với các nhân vật trong đây. Có thể nói, dưới một kiểu cảm quan đời sống đặc thù, tiểu thuyết Nguyễn Việt Hà đã thể hiện khá sinh động những trạng thái tinh thần tiêu biểu và câu chuyện tâm thức đặc thù của con người thời đại: xem đời sống như một sự hỗn loạn, như những mảnh vỡ, tâm thế hồ nghi tồn tại, đánh mất lý tưởng, loay hoay vô hướng, cõi nhân sinh thiếu vắng tính người, nhà văn bất lực, không đi tìm chân lý, trật tự cho đời sống nữa, mà “chơi” cùng nó, chung sống an nhiên cùng nó... Đây cũng là những đặc điểm nổi bật của cảm quan hậu hiện đại trong văn chương, như các nhà nghiên cứu gần đây khái quát. Còn tiếp... Đại Lải, cuối tháng 3/2010