Lại chuyện tên làng

Những tên làng tồn tại nhiều thế kỷ. Ảnh: T.Đ.T

Nhà dân tộc học Nguyễn Tùng (Trung tâm quốc gia nghiên cứu khoa học Pháp) từng dẫn chứng, từ thế kỷ XIX, Phạm Đình Hổ đã từng than thở về việc thay đổi địa danh “nhiều không kể xiết”, đến nỗi một học giả thông thái như Lê Quý Đôn đôi khi cũng không trả lời được khi có người hỏi về vấn đề này: “Những người hiếu cổ cũng thường phải thở dài mà chịu không xét ra cho rõ được” (Mông Phụ, một làng ở đồng bằng sông Hồng, trang 39).

Hơn mười năm trước, sự kiện huyện Tây Giang (Quảng Nam) đã cắm thêm 39 bảng tên làng tại các xã vùng cao như xã Dang, Tr’hy, Axan, Ch’um, Gary... đã tạo cho tất cả 70 làng người dân tộc trong toàn huyện đều có tên viết bằng cả 3 thứ tiếng (Anh, Việt và tiếng Cơ tu). Tên các làng được viết trên nền các hình vẽ cách điệu ngôi nhà Gươl truyền thống khiến cho “điểm đến” Tây Giang cũng như những ngôi làng heo hút, thường bị cô lập, được nhiều du khách biết đến cùng với “danh sâm” Ba Kích nổi tiếng có giá trị bồi bổ sức khỏe sau khi ngâm rượu hoặc nấu nước uống đã được ngành y tế xác nhận. Cách đó không xa, 2 ngôi nhà Gươl nổi tiếng của làng Gừng và Bờ Hôn ở Đông Giang cùng với tài năng các già làng - nghệ nhân Ating Veh, Briu Brăm (nay đã quá cố) cũng làm cho tên các ngôi làng ấy đọng lại cho bất cứ ai đến thăm…

Làng dân tộc thiểu số đang cố gắng phục hồi lại tên các làng cũ. Trong khi một nghiên cứu của Trung tâm Nghiên cứu khoa học quốc gia Pháp (CRNS, cơ quan nghiên cứu thuộc chính phủ lớn nhất tại Pháp và là cơ sở nghiên cứu khoa học cơ bản lớn nhất ở châu Âu) về làng xã ở đồng bằng Bắc Bộ cho biết, việc thay đổi địa danh làng xã từ sau năm 1945 đến nay tăng lên đột biến nếu so với thời phong kiến. Ở Quảng Nam và Đà Nẵng, tên làng có khi thay đổi do phạm húy, như làng Hoa Thử đổi thành Phong Thử, làng Kim Sa đổi thành Cẩm Sa, làng Kim Quất đổi thành Thanh Quýt...

Trong một thời gian dài, nhiều làng khi ghép thành một xã mới như trường hợp Thanh Lộc Đán (quận Thanh Khê) là do ghép 3 làng Thanh Khê, Phú Lộc và Xuân Đán là những ví dụ… Theo các nhà nghiên cứu dân tộc học, tên làng là một thành tố quan trọng của bản sắc văn hóa. Việc xóa bỏ, thay đổi vội vàng tên các làng cũ và thay vào đó là những con số (như thôn 1, thôn 2 chẳng hạn) sẽ làm nhạt phai lịch sử hoặc cắt đứt mối ràng buộc giữa các thế hệ cư dân tương lai và quá khứ; đồng thời làm cho những nỗ lực giáo dục truyền thống, giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương khó khăn hơn.

Nhà báo Thomas Friedman (tác giả quyển sách nổi tiếng "Thế giới phẳng", "Chiếc Lexus và cành ô-liu") nhìn các vấn đề mang tính bản sắc văn hóa đặc thù địa phương đó như những “cây ô-liu” cần được gìn giữ trong thời đại toàn cầu hóa đang xuất hiện. Theo xu hướng đó, những đặc sản Ba Kích, những điệu nhảy tung tung, da dá, tiếng sáo Đing-tuk, nhịp điệu của những bài hát lý đặc trưng của người Cơ tu Tây Giang... sẽ là những vốn quý ẩn sau những tên làng mộc mạc; trong những mái lá nhà Gươl thô ráp của vùng cao, sẽ làm cho người Tây Giang, Đông Giang, đặc biệt là giới trẻ, hãnh diện, tự hào với thế giới về quê hương mình.

Ở đồng bằng cũng vậy, sự thay đổi địa danh, địa vực do dân số tăng lên và yêu cầu quản lý là không tránh khỏi. Nhưng thay đổi một địa danh cần được nghiên cứu cẩn thận. Các làng Thanh Khê, Phú Lộc và Xuân Đán (Đà Nẵng) ghép lại đã sử dụng tên chung là Thanh-Lộc-Đán. Làng Bến Đền ở Điện Bàn tách thành hai thôn lại là Bến Đền Tây, Bến Đền Đông; xã Điện Thắng chia làm 3 xã vẫn giữ lại tên cũ là Điện Thắng Bắc, Trung và Nam, và nhiều ví dụ khác, cho thấy đó là các chọn lựa đúng. Học giả Hoàng Xuân Hãn nhấn mạnh, nên giữ lại một từ tố của tên cũ khi đặt tên mới cũng là từ những suy nghĩ thấu đáo của ông về địa danh làng xã…

Từ các dẫn dụ trên, ở Đà Nẵng nếu ghép lại hai phường Hải Châu 1 và Hải Châu 2 thì nên lấy lại tên cũ là phường Hải Châu đã có từ xưa nay thuộc quận Hải Châu, hoặc lấy một tên khác đặt cho tên quận! Chẳng hạn là quận Điện Hải, gắn liền với di tích quốc gia Thành Điện Hải, được không?

Ta yêu nước, yêu quê hương trước hết là yêu cái làng (với cái tên làng, những sự tích, danh nhân, danh thắng của làng mình cùng với giếng nước, bến sông, cây đa, mái đình làng, nhà thờ tộc họ...) mà mình đã gắn bó từ lúc sinh ra và lớn lên, là vì vậy! Nó gắn liền với tên của làng cũ bao đời!

TRƯƠNG ĐIỆN THẮNG