Kỷ niệm 110 năm ngày sinh GS.VS Trần Đại Nghĩa, 'ông vua vũ khí'

Ngày 13/9, tỉnh Vĩnh Long đã long trọng tổ chức lễ kỷ niệm 110 năm ngày sinh giáo sư, viện sĩ, thiếu tướng, Anh hùng Lao động Trần Đại Nghĩa (13/9/1913 – 13/9/2023) – một nhà khoa học lớn của cách mạng Việt Nam, vị Chủ tịch đầu tiên của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA), người có nhiều đóng góp quý báu trong lịch sử phát triển của Báo Khoa học thường thức, sau này là Báo Khoa học và Đời sống.

GS.VS Trần Đại Nghĩa (thứ ba từ phải sang) xem sản phẩm do Quân giới sản xuất thời chống Mỹ. Ảnh: TL.

“Nay đất nước đã được giải phóng, tôi không muốn gì hơn nữa”

GS.VS Trần Đại Nghĩa được ví là “ông Phật làm súng”, “ông vua vũ khí”. Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, GS.VS Trần Đại Nghĩa đã cùng với các đồng chí, các cộng sự của mình và hàng ngàn công nhân kỹ thuật trong cả nước hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ sản xuất vũ khí cho Quân đội Nhân dân Việt Nam chiến đấu và giành thắng lợi.

Trong đó, có những vũ khí được thế giới công nhận và xem như kỳ tích của người Việt Nam, như súng Bazoka, súng đại bác không giật (SKZ), tên lửa SAM II cải tiến của Liên Xô…

Sau khi đất nước hoàn toàn giải phóng, GS.VS Trần Đại Nghĩa có ghi vào cuốn sổ tay của mình: “Ngày 30/4/1975, nhiệm vụ của tôi đã hoàn thành, vì hoài bão của tôi hồi nhỏ, sứ mạng của tôi rất đơn giản là tham gia về mặt khoa học, kỹ thuật vũ khí trong cuộc đấu tranh vũ trang cách mạng để giải phóng đất nước, và nay đất nước đã được giải phóng, tôi không muốn gì hơn nữa, vì một đời người không thể làm hơn”.

Các đại biểu tham dự đại hội thành lập LHH TP. Hồ Chí Minh (GS.VS Trần Đại Nghĩa thứ 5 từ trái qua). Ảnh: NVCC.

Vậy nhưng, năm 1983 khi đã ở tuổi 70, ông vẫn được Chính phủ tin tưởng và giao cho nhiệm vụ vận động thành lập VUSTA. Ông cùng các nhà khoa học ở các Hội ngành Trung ương và Hà Nội đã vận động đội ngũ trí thức trong các ngành khoa học và kỹ thuật để tổ chức Đại hội thành lập Liên hiệp Hội Việt Nam vào ngày 26/3/1983 và trở thành Chủ tịch đầu tiên của VUSTA, nhiệm kỳ 1983 -1988.

Từ những ngày đầu gian khó, VUSTA chỉ có 15 hội thành viên, không quản ngại khó khăn, vất vả, GS.VS Trần Đại Nghĩa đã dành toàn bộ tâm huyết và sức lực từng bước xây dựng và phát triển tổ chức ngày càng lớn mạnh, góp phần không nhỏ trong tiến trình phát triển chính trị, xã hội, khoa học và kinh tế của Việt Nam.

Năm 1984, việc GS.VS Trần Đại Nghĩa quyết định tiếp nhận Báo “Khoa học thường thức”, sau này là Báo “Khoa học và Đời sống”, đã mang lại cho VUSTA một phương tiện hữu hiệu mới trong công tác phổ biến kiến thức theo lời căn dặn của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Các cô, các chú phải ra sức đem kiến thức khoa học, kỹ thuật của mình truyền bá rộng rãi trong nhân dân lao động, để nhân dân đẩy mạnh thi đua sản xuất nhiều, nhanh, tốt, rẻ. Có như vậy nước mới giàu, dân mới mạnh và đời sống nhân dân mới được cải thiện về mọi mặt”.

Một “Bác Nghĩa” hiền lành, thân mật trong ký ức Báo

Trong ký ức những người làm báo Khoa học và Đời sống, GS.VS Trần Đại Nghĩa thật gần gũi, thân tình. Đặc biệt, là một nhà khoa học ông đã có những chỉ đạo quý báu tới nội dung, chuyên mục của tờ báo.

Nhà báo Đặng Hữu Hưng, nguyên Trưởng ban Biên tập Báo Khoa học và Đời sống chia sẻ, nhớ về GS.VS Trần Đại Nghĩa, ông cứ hình dung về một người Nam Bộ hiền lành, chân chất.

SKZ 60 đã làm thực dân Pháp khiếp sợ, phải xây dựng lại toàn bộ hệ thống công sự, đồn bốt. Ảnh: Zing.

Ngày đó, vào những năm 80-90 của thế kỷ trước, anh chị em ở Tòa soạn Báo Khoa học và Đời sống thường gọi thân mật GS.VS Trần Đại Nghĩa là Bác Nghĩa. Bác Nghĩa thật hiền lành, thân mật cả trong khi làm việc hay trong các buổi nói chuyện với anh chị em.

Nhà báo Hữu Hưng nhớ nhất một số lời dặn dò chỉ bảo của Bác Nghĩa đối với việc phổ biến khoa học, nâng cao dân trí mà Báo Khoa học và Đời sống cần thực hiện. Bác Nghĩa tâm sự: Những ngày sống, học tập và làm việc ở Pháp cũng như một số nước đã qua hai cuộc cách mạng công nghiệp, thấy người dân có “tư thế lao động công nghiệp", khác hẳn với thói quen làm việc "con trâu đi trước cái cày theo sau" của người nông dân nước ta.

Họ làm việc đúng giờ từng phút, từng giây, làm việc có kỹ năng, được đào tạo bài bản chuyên nghiệp. Còn ở ta thì "văn chương chữ nghĩa không hay/ Về nhà bảo vợ sắm cày cho tao"; "Sớm chưa cần, trưa chẳng vội", "làm vài đường cày, đánh chân chữ ngũ, đánh củ khoai lang, uống bát nước chè, hút thêm điếu thuốc lào...". Làm tới đâu hay tới đó.... Người lãnh đạo, quản lý thì nay phụ trách việc này, mai lại được điều việc khác, miễn là không bị giáng chức, hạ lương.

Nhất là trong thời buổi chiến tranh, người dân mình chưa chú ý đến kỹ năng chuyên nghiệp, đến tư thế lao động công nghiệp, đến hoạch định và thực hiện dự án...

Nghe Bác Nghĩa giải thích, anh chị em trong Tòa soạn nhận ra những điều mới mẻ và bổ ích. Sau đó, Báo Khoa học và Đời sống đã lập chuyên mục "Tư thế lao động khoa học".

Bác Nghĩa còn bảo: Báo khoa học nên thêm các chuyên mục về "Bản quyền sáng chế", về "Tình báo Khoa học - Công nghệ".

Có lần Bác Nghĩa hỏi: "Các cháu đã đọc cuốn sách "Bàn về chiến tranh" của tác giả người Đức Clauzơvit chưa?". Khái niệm "Chiến tranh nhân dân" GS.VS Trần Đại Nghĩa tiếp thu từ cuốn sách đó trong những ngày miệt mài nghiên cứu về vũ khí ở Pháp, Đức. Rồi Bác Nghĩa nói về công việc sơ tán, đào hầm trú ẩn, kỹ thuật gây nhiễu cho máy bay địch, đội mũ rơm đi học... Nghe thì bình thường nhưng lại rất có hiệu quả để đối phó với chiến tranh phá hoại của địch.

“Được Bác Nghĩa chỉ đạo, Ban Biên tập Báo có lập chuyên mục "Khoa học Quốc phòng", trong đó giới thiệu một số kiến thức về Chiến tranh nhân dân, và về vũ khí - khí tài hiện đại...”, nhà báo Đặng Hữu Hưng chia sẻ.

Mừng sinh nhật lần thứ 70 GS.VS Trần Đại Nghĩa, GS Phan Đình Diệu, nhà Toán học, khoa học máy tính của Việt Nam đã làm bài thơ “Nghĩa lớn” tặng GS.VS Trần Đại Nghĩa:

“Nghĩa lớn gọi về với nước non

Buồn vui đã trải cuộc vuông tròn

Rèn tài văn võ thời phiêu bạt

Gánh vác giang sơn thuở mất còn

Tình nặng ấy chưng tình đất nước

Nghiệp đời há kể nghiệp vàng son

Gốc thông đứng thẳng dầu mưa nắng

Để gió lành reo ngát nước non”.

Một lần trong cuộc phỏng vấn GS Phan Đình Diệu khi ông còn tại thế, nhà báo Hữu Hưng đã mạo muội thưa với GS Phan Đình Diệu rằng, ông thấy khí chất của hai GS không giống nhau: Một nóng - một lạnh, một kiêu hùng - một khiêm cung, một phóng khoáng - một cẩn trọng...

GS Phan Đình Diệu đã trả lời rằng: Trong căn tính của hai vị đều có một chữ ĐỒNG, đó là tình nhân ái, lòng yêu nước thương nòi vô hạn.

Mời quý độc giả xem video: "Trần Đại Nghĩa không sáng chế súng Bazooka, vậy thì ông làm gì?". Nguồn: QPVN.

Mai Loan