Kỷ nguyên của những thứ siêu rẻ đang bị đe dọa

Nơi làm việc có cửa sổ kính suốt từ trần đến sàn, quán cà phê phục vụ trà matcha cũng như các lớp học khiêu vũ và yoga miễn phí. Hàng tháng, các công nhân tập trung tại các buổi xây dựng nhóm để uống bia, lái xe go-kart và chơi bowling. Đây không phải là Google. Đó là một xưởng may ở Việt Nam!

Công nhân dệt may tại một nhà máy của Trung Quốc ở Khu công nghiệp Hawassa (Ethiopia). Ảnh: Bloomberg

Buổi hoàng hôn của công xưởng giá rẻ

Châu Á, công xưởng của thế giới và là nguồn cung cấp rất nhiều thứ cho người tiêu dùng phương Tây, đang gặp phải một vấn đề lớn: Những người trẻ tuổi của họ nói chung không muốn làm việc trong các nhà máy.

Đó là lý do tại sao nhà máy may đang cố gắng làm cho cơ sở sản xuất của mình trở nên hấp dẫn hơn và tại sao hồi chuông cảnh báo đang vang lên đối với các công ty phương Tây vốn dựa vào lao động giá rẻ của châu Á để sản xuất hàng hóa với giá phải chăng.

Thời kỳ hoàng hôn của lao động công xưởng giá rẻ ở châu Á đang nổi lên như một phép thử mới nhất đối với mô hình sản xuất toàn cầu hóa, mà trong ba thập kỷ qua đã cung cấp một lượng lớn hàng hóa được sản xuất với giá rẻ cho người tiêu dùng trên khắp thế giới. Những khách hàng phương Tây vốn quen với đồ thời trang và TV màn hình phẳng giá rẻ tới đây sẽ phải làm quen với việc chi tiêu nhiều hơn để có được những sản phẩm như vậy.

Paul Norriss, người đồng sáng lập người Anh của công ty may mặc UnAvailable, có trụ sở tại Thành phố Hồ Chí Minh, cho biết: “Không còn nơi nào trên hành tinh này có thể cung cấp cho bạn những gì bạn muốn. Mọi người sẽ phải thay đổi thói quen tiêu dùng của họ, và các thương hiệu cũng vậy”.

Norriss cho biết những công nhân ở độ tuổi 20 - lực lượng lao động truyền thống của ngành may mặc - thường xuyên bỏ chương trình đào tạo của công ty ông. Những người ở lại thường chỉ làm việc trong một vài năm. Norriss nói: “Mọi người đều muốn trở thành một người dùng Instagram, một nhiếp ảnh gia, một nhà tạo mẫu hoặc làm việc tại một quán cà phê”.

Nhà sản xuất đồ chơi Hasbro năm nay cho biết tình trạng thiếu lao động ở các quốc gia Đông Nam Á và Trung Quốc đã đẩy chi phí lên cao. Nhà sản xuất búp bê Barbie Mattel, có cơ sở sản xuất lớn ở châu Á, cũng đang vật lộn với chi phí lao động cao hơn. Cả hai công ty đã tăng giá cho sản phẩm của họ. Nike, công ty sản xuất phần lớn giày ở châu Á, hồi tháng 6 cho biết giá thành sản phẩm của họ đã tăng lên do chi phí lao động cao hơn.

Thay đổi nhân khẩu học là yếu tố quan trọng

Manoj Pradhan, một nhà kinh tế học ở London và là đồng tác giả của nghiên cứu có tên “Sự đảo ngược lớn về nhân khẩu học”, cho biết: “Đối với người tiêu dùng Mỹ đã quen với việc có hàng hóa ở một mức nhất định và tương đối ổn định trong thu nhập khả dụng của họ, tôi nghĩ rằng nền tảng đó sẽ phải được điều chỉnh lại”.

Bắt đầu từ những năm 1990, Trung Quốc và sau đó là các trung tâm sản xuất khác của châu Á đã hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu, biến các quốc gia của những người nông dân nghèo thành những cường quốc sản xuất. Hàng hóa lâu bền như tủ lạnh và ghế sofa trở nên rẻ hơn.

Giờ đây, các quốc gia sản xuất đó đang phải đối mặt với một vấn đề mang tính thế hệ. Những người lao động trẻ tuổi, được giáo dục tốt hơn cha mẹ của họ và là những người kỳ cựu của Instagram, TikTok và các phương tiện truyền thông xã hội khác, đang quyết định rằng cuộc sống công việc của họ không nên diễn ra bên trong các bức tường của nhà máy.

Thay đổi nhân khẩu học đang đóng một vai trò lớn. Những người trẻ tuổi ở châu Á đang có ít con hơn so với cha mẹ của họ và ở độ tuổi muộn hơn, điều đó có nghĩa là họ chịu ít áp lực hơn trong việc kiếm thu nhập ổn định ở độ tuổi 20. Lĩnh vực dịch vụ đang bùng nổ mang đến lựa chọn công việc ít mệt mỏi hơn như nhân viên cửa hàng trong trung tâm thương mại và lễ tân tại khách sạn.

Công nhân tại một nhà máy may tại Gazipur (Bangladesh). Ảnh: WSJ

Vấn đề nghiêm trọng ở Trung Quốc, nơi tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên thành thị lên tới 21% trong tháng 6 mặc dù các nhà máy thiếu lao động. Các công ty đa quốc gia đã và đang chuyển sản xuất từ Trung Quốc sang các quốc gia bao gồm Malaysia, Indonesia, Việt Nam và Ấn Độ. Các chủ nhà máy ở đó cho biết họ cũng đang gặp khó khăn trong việc thu hút những người trẻ tuổi tới làm việc.

Theo dữ liệu từ Tổ chức Lao động Quốc tế của Liên hợp quốc (ILO), tiền lương tại nhà máy ở Việt Nam đã tăng hơn gấp đôi kể từ năm 2011, lên 320 USD một tháng, gấp ba lần tốc độ tăng ở Mỹ. Tại Trung Quốc, tiền lương tại nhà máy đã tăng 122% từ năm 2012 đến năm 2021, giai đoạn mới nhất có dữ liệu của Liên hợp quốc.

Khó khăn không của riêng ai

Trước đây, các nhà sản xuất có thể chỉ đơn giản là chuyển đến các điểm đến ít tốn kém hơn. Điều đó không dễ dàng như vậy những ngày này. Có những quốc gia ở châu Phi và Nam Á có lực lượng lao động lớn, nhưng nhiều quốc gia không ổn định về chính trị, hoặc thiếu cơ sở hạ tầng tốt và lực lượng lao động được đào tạo.

Các thương hiệu quần áo đã gặp khó khăn khi họ mở rộng sang Myanmar và Ethiopia, chỉ để nhận thấy hoạt động bị gián đoạn bởi tình trạng bất ổn và nội chiến. Bangladesh từng là một địa điểm đáng tin cậy để sản xuất quần áo, nhưng các chính sách thương mại hạn chế và các cảng bị tắc nghẽn đã khiến nước này không thể làm được nhiều hơn thế.

Ấn Độ có dân số khổng lồ và các công ty tìm kiếm các lựa chọn thay thế cho Trung Quốc đang mở rộng ở đó. Nhưng ngay cả ở Ấn Độ, các nhà quản lý nhà máy bắt đầu phàn nàn về những khó khăn trong việc giữ chân công nhân trẻ. Nhiều thanh niên thích cuộc sống nông trại được hỗ trợ bởi các chương trình phúc lợi của nhà nước hoặc chọn công việc tự do ở các thành phố hơn là sống trong ký túc xá của nhà máy ở các trung tâm công nghiệp. Các kỹ sư được đào tạo rời khỏi nhà máy để làm công việc CNTT.

Một số chủ nhà máy châu Á đang tính đến việc chuyển cơ sở sản xuất đến các vùng nông thôn, nơi mọi người sẵn sàng lao động chân tay hơn, nhưng điều đó khiến họ xa những cảng biển và các nhà cung cấp hơn, đồng thời buộc họ phải thích nghi với cuộc sống nông thôn, bao gồm cả việc công nhân vắng mặt trong mùa thu hoạch.

Thay đổi để giữ chân người lao động

Bối cảnh lao động đã khác nhiều so với hai thập kỷ trước, khi việc tìm kiếm công nhân đơn giản như việc mở cổng nhà máy và đón dòng xe đạp chạy vào.

Năm 2001, Nike báo cáo rằng hơn 80% công nhân nhà máy của họ là người châu Á và điển hình là người 22 tuổi, độc thân và lớn lên trong một trang trại. Ngày nay, độ tuổi trung bình của công nhân Nike ở Trung Quốc là 40 và ở Việt Nam là 31, một phần là do các nước châu Á đang già đi nhanh chóng.

Để thu hút và giữ chân những người lao động trẻ, công ty UnAvailable đã mở quán cà phê, các lớp yoga và cả khiêu vũ miễn phí. Ảnh: WSJ

Để đối phó với cuộc khủng hoảng, các nhà máy châu Á đã phải tăng lương và áp dụng các chiến lược đôi khi tốn kém để giữ chân công nhân, từ cải thiện giá vé ăn uống đến xây dựng trường mẫu giáo cho con cái của công nhân.

Maxport Limited Việt Nam, một nhà cung cấp của Nike được thành lập vào năm 1995, đã chứng kiến sự cạnh tranh về công nhân ngày càng gay gắt. Giờ đây, ánh sáng mặt trời chiếu qua cửa sổ tại các nhà máy của Maxport và công ty đã trồng hàng nghìn cây xanh khắp khuôn viên. Maxport cũng tăng cường đào tạo cho những người lao động trẻ tuổi, tạo cơ hội cho họ thăng tiến và trở thành người giám sát.

Tuy nhiên, công ty này vẫn đang phải đấu tranh để thu hút những người trẻ tuổi. Đỗ Thị Thùy Hương, một cán bộ cấp cao của phòng nhân sự cho biết chương trình đào tạo dành cho học sinh tốt nghiệp trung học đã kết thúc một phần vì rất ít người trong số họ chấp nhận việc làm sau đó. Khoảng 90% công nhân của Maxport từ 30 tuổi trở lên.

Lovesac, một nhà sản xuất đồ nội thất có trụ sở tại Stamford, Connecticut (Mỹ), cho biết lực lượng lao động của họ ở Trung Quốc đang già đi và việc tìm kiếm những công nhân trẻ hơn để lấp chỗ trống trở nên khó khăn hơn.

Khi các nhà máy châu Á tự động hóa, nhiều người gặp khó khăn trong việc tìm kiếm công nhân có khả năng vận hành máy móc tiên tiến. Các nhà quản lý cho biết không đủ thanh niên quan tâm đến việc học kỹ thuật cơ khí, và những người thích nhảy sang các ngành nghề khác.

Abhyuday Jindal, giám đốc điều hành của nhà sản xuất thép không gỉ Jindal Stainless của Ấn Độ, cho biết người lao động Gen Z bị thu hút bởi lĩnh vực CNTT và hầu hết trong số họ “tìm kiếm công việc văn phòng, ngay cả khi được tuyển dụng cho các công việc thuần kỹ thuật”.

Richard Jackson, giám đốc điều hành của JacksonGrant, một công ty tuyển dụng có trụ sở tại Thái Lan, cho biết: “Các nhà máy bây giờ hoặc phải trả nhiều tiền hơn cho những kỹ năng họ muốn, hoặc thỏa hiệp với những năng lực mà họ cần”

Tại Malaysia, một trung tâm bán dẫn và điện tử, nhiều nhà máy đang bỏ yêu cầu mặc đồng phục, điều mà công nhân trẻ ghét, và đang thiết kế lại các cơ sở. Syed Hussain Syed Husman, Chủ tịch Liên đoàn Người sử dụng lao động Malaysia, nói: “Chúng tôi đang cố gắng làm cho các nhà máy của mình hấp dẫn hơn một chút, mở rộng các vách ngăn, nhiều cấu trúc bằng kính hơn, nhiều ánh sáng hơn, những bản nhạc hay hơn để tạo ra một môi trường kiểu Apple!".

Nguyễn Khánh