Kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam: Hướng đi đúng nhưng... khó!

Do đó, cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam, đặc biệt là khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa cần tham gia tích cực vào tiến trình này. Tuy nhiên, khi mà quy mô vừa và nhỏ, hạn chế về năng lực công nghệ, tài chính là những khó khăn chính khiến doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận, tổ chức sản xuất kinh tế tuần hoàn.

Còn nhiều rào cản

Doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV) ở Việt Nam hiện chiếm khoảng 96% tổng số DN. Khu vực kinh tế này cũng đang sử dụng 47% lực lượng lao động và đóng góp 36% vào giá trị gia tăng vào nền kinh tế quốc gia. Chính vì thế, việc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn của cộng đồng DNNVV có vai trò rất quan trọng và cần được thúc đẩy mạnh mẽ hơn trong thời gian tới.

Đại diện Chương trình phát triển Liên hợp quốc (UNDP), bà Ramla Khalidi - Trưởng đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam nhận định, kinh tế tuần hoàn là một cơ hội kinh tế cho các doanh nghiệp Việt Nam. Nền kinh tế tuần hoàn không chỉ “khắc phục” các tác động tiêu cực từ môi trường bên ngoài, mà đúng hơn, đó là một quá trình chuyển đổi kinh tế nhằm duy trì và tái tạo vốn tự nhiên, thứ mà con người, cộng đồng và nền kinh tế phụ thuộc vào.

Bên cạnh đó, kinh tế tuần hoàn cũng là một phương thức để nâng cao sức cạnh tranh thông qua việc tiết kiệm tài nguyên, sử dụng tài nguyên có hiệu quả hơn, đồng thời mở ra những cơ hội mới, thúc đẩy đổi mới và sáng tạo trong những ngành, lĩnh vực mới.

“Như vậy, kinh tế tuần hoàn không có nghĩa là hy sinh kinh tế để bảo vệ môi trường mà là mô hình hướng tới mục tiêu kép, vừa bảo vệ môi trường, vừa phát triển kinh tế” – một chuyên gia kinh tế cho hay và nhấn mạnh thêm: Kinh tế tuần hoàn như một công cụ thiết thực sẽ giúp ích cho Việt Nam chuyển đổi kinh tế - xã hội trong quá trình thực hiện sản xuất tiêu dùng bền vững.

Trên thực tế, nghiên cứu cho thấy quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn mang lại cơ hội kinh tế trị giá 4,5 nghìn tỷ USD trên toàn cầu bằng cách giảm lãng phí, kích thích đổi mới và tạo việc làm. Do đó, cộng đồng DN Việt Nam, trong đó, đặc biệt là khu vực DNNVV cần góc nhìn mới để tham gia tích cực vào tiến trình này.

Tuy nhiên, sau nhiều năm triển khai tới nay, số DNNVV quan tâm đến loại hình này vẫn chưa nhiều. Trao đổi với báo giới, PGS.TS Nguyễn Hồng Quân - Viện trưởng Viện nghiên cứu Phát triển Kinh tế tuần hoàn (ICED) cho rằng, DNNVV ở Việt Nam tham gia vào kinh tế tuần hoàn còn hạn chế. Cũng có nhiều nguyên nhân và lý do cả về khách quan và chủ quan.

Theo đó, có thể do những vướng mắc liên quan tới nguồn lực, nhận thức, năng lực và tầm nhìn về lợi ích của kinh tế tuần hoàn. Nhiều tổ chức, cá nhân sản xuất và DN sản xuất - kinh doanh vẫn lấy mục tiêu ngắn hạn về lợi nhuận mà chưa cân nhắc đến các lợi ích lâu dài, bền vững trong bối cảnh hội nhập ngày càng sâu rộng như hiện nay. Bởi vì hiệu quả từ kinh tế tuần hoàn đến chậm hơn, không tác động nhanh và mạnh như mong đợi. Cũng có nhiều DN không có khả năng chờ đợi; cũng như là họ có thể đang cần kinh phí để triển khai các mô hình kinh tế tuần hoàn dẫn đến khó khăn do phải xoay xở dòng vốn.

Nói thêm về nguyên nhân, PGS.TS Nguyễn Mại - Chủ tịch Hiêp hội Doanh nghiệp Đầu tư nước ngoài cho rằng, Việt Nam là một nước thu nhập trung bình thấp, nên gặp những khó khăn nhất định khi chuyển sang kinh tế tuần hoàn. Trong đó, thể chế, chính sách phát triển kinh tế tuần hoàn chưa được hoàn thiện, thiếu các cơ chế, chính sách thúc đẩy mô hình này phát triển, nguồn lực để thực hiện chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn của Nhà nước, DN còn hạn chế, ít DN đủ năng lực công nghệ và tái chế, tái sử dụng các sản phẩm đã qua sử dụng.

“Lãnh đạo nhiều tỉnh, thành phố chưa quan tâm đúng mức đến chuyển đổi sang nền kinh tế tuần hoàn, điển hình là hai thành phố lớn nhất là Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh vẫn đang loay hoay trong việc xử lý rác thải sinh hoạt, mặc dù đã có nhiều nhà đầu tư sẵn sàng bỏ vốn xây dựng các nhà máy chế biến rác thành năng lượng điện và phân bón” – ông Mại thông tin.

Giới chuyên gia cho rằng, để thúc đẩy mạnh mẽ sự tham gia của cộng đồng DN, nhất là DNNVV Việt Nam trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn, cần nhiều yếu tố cả từ tự thân bên trong cũng như bên ngoài DN; từ các cơ chế chính sách của Nhà nước tới việc triển khai hiệu quả của các địa phương. Ngoài ra, song song với việc phát triển kinh tế số hiện nay thì nền tảng kinh tế tuần hoàn kết hợp cùng kinh tế số cộng với yếu tố đổi mới sáng tạo cũng sẽ là động lực lớn để DN thay đổi.

Kinh tế tuần hoàn cần động lực thị trường

Một bài báo khoa học được công bố mới đây, dựa trên phân tích giới hạn tài nguyên, đã chỉ ra rằng 7/8 tài nguyên thiết yếu như đất, không khí, các chất dinh dưỡng… đã và đang tới ngưỡng cực hạn trên toàn cầu. Dẫn lại kết quả bài báo, PGS.TS Nguyễn Hồng Quân - Viện trưởng Viện Nghiên cứu phát triển kinh tế tuần hoàn (ICED), tái khẳng định tầm quan trọng mang tính cấp thiết của việc triển khai ứng dụng kinh tế tuần hoàn cho nền kinh tế, như lời phát biểu của ông Janez Potocnik - đồng Chủ tịch Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) tại phiên khai mạc Diễn đàn Kinh tế tuần hoàn thế giới:“Tương lai là tuần hoàn, là xanh, hoặc là không có tương lai”!

Thực tế cho thấy, từ cộng đồng doanh nghiệp cho đến Chính phủ, chính quyền các cấp đã và đang ngày càng nhận thức được tính cấp thiết của mô hình kinh tế tuần hoàn, thể hiện qua những văn bản chính sách như Luật Bảo vệ môi trường 2020 lần đầu luật hóa khái niệm kinh tế tuần hoàn; Đề án Phát triển kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam; Đề án kinh tế tuần hoàn tại Côn Đảo hay các chính sách, chủ trương phát triển khu công nghiệp sinh thái, phát triển năng lượng tái tạo… phần nào cũng có bóng dáng của mô hình kinh tế tuần hoàn.

Cam kết trung hòa carbon của Thủ tướng Chính phủ tại Hội nghị COP26 đã gây được tiếng vang lớn với cộng đồng quốc tế. Ông Quân cho biết, nhiều quốc gia trên thế giới phải “ngưỡng mộ” Việt Nam khi đưa ra một cam kết quá mức tham vọng, nhất là khi đất nước vẫn đang trên đà phát triển. Năng lượng tái tạo được coi là giải pháp trọng tâm để giải quyết bài toán “net zero”.

Tuy nhiên, nghiên cứu của Quỹ Ellen MacArthur chỉ ra, năng lại tái tạo không thể đóng vai trò một giải pháp riêng lẻ để giải quyết vấn đề phát thải ròng, mà còn phải kết hợp với giải pháp ứng dụng kinh tế tuần hoàn. Không chỉ ứng dụng trong năng lượng tái tạo, theo Viện trưởng ICED, kinh tế tuần hoàn có thể áp dụng đa ngành, đa lĩnh vực để giải quyết nhiều mục tiêu, vừa giảm phát thải, vừa mở ra cơ hội kinh tế và chia sẻ lợi ích tới nhiều bên liên quan.

Đơn cử như đối với ngành nông nghiệp. Trước đây, nông nghiệp đã ứng dụng rộng rãi một giải pháp dựa trên triết lý của nền kinh tế tuần hoàn là mô hình vườn – ao – chuồng. Giải pháp này mới chỉ dừng ở quy mô nông hộ nhưng phần nào chứng tỏ được sự thiết thực của kinh tế tuần hoàn.

Trong bối cảnh mới, áp dụng kinh tế tuần hoàn cho nông nghiệp với góc nhìn rộng hơn, ông Quân cho biết, nhiều đơn vị hiện nay đang sử dụng phụ phẩm nông nghiệp không chỉ để làm phân bón mà còn chiết xuất ra nhiều chất quý như chitosan, omega 3… giúp giảm thiểu chất thải và gia tăng đáng kể giá trị kinh tế.

Hay như đối với bài toán phát triển đô thị. Thực tiễn cho thấy, các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM đang có chất lượng môi trường đi xuống một cách nghiêm trọng, với bầu không khí ngột ngạt, sông hồ ô nhiễm và lượng lớn chất thải rắn phát sinh chưa được kiểm soát triệt để.

Giải quyết bài toán ô nhiễm thông qua kinh tế tuần hoàn, theo ông Quân, sẽ tạo ra các mô hình kinh doanh để triển khai hiệu quả các nhóm giải pháp. Lợi ích đem lại không chỉ là về môi trường mà còn những giá trị vượt xa hơn kỳ vọng, ví dụ như nâng cao chất lượng cuộc sống, từ đó thu hút lao động chất lượng cao, tiếp tục đóng góp tích cực cho kinh tế thành phố.

Mở ra nhiều cơ hội để giải quyết những bài toán lớn của nền kinh tế, tuy nhiên, mô hình kinh tế tuần hoàn cần triển khai và tiếp cận một cách đúng đắn. Ông Quân nhấn mạnh, kinh tế tuần hoàn cần được nhìn nhận là một mô hình kinh doanh, tức là các bên liên quan, bao gồm cả doanh nghiệp, đều đồng thuận với nhau để triển khai thực hiện trên cơ sở đem lại lợi ích.

Song song với việc triển khai dưới dạng mô hình kinh doanh, cần phải lồng ghép vào đó các giải pháp về đổi mới sáng tạo cũng như tạo cơ chế tăng cường nguồn lực đầu tư thực hiện. “Kinh tế tuần hoàn cốt lõi là giải quyết bài toán đa mục tiêu một cách thông minh hơn, sáng tạo hơn và tăng cường các nguồn lực triển khai”, Viện trưởng ICED cho biết.

Đồng quan điểm, PGS.TS Nguyễn Thế Chinh - nguyên Viện trưởng Viện Chiến lược chính sách tài nguyên và môi trường (ISPONRE), cho biết, triển khai kinh tế tuần hoàn cần phải thiết lập được cơ chế thị trường, doanh nghiệp triển khai kinh tế tuần hoàn vì mục tiêu kinh tế và từ đó đạt được mục tiêu về môi trường.

“Phải đi cùng doanh nghiệp, làm thế nào cho doanh nghiệp tự đầu tư vào chứ không được áp đặt, đó mới gọi là kinh tế tuần hoàn”, ông Chinh nói.

Ưu đãi về thuế, phí hay tiền thuê đất chỉ mang tính bước đầu, không thể giúp doanh nghiệp, nhà đầu tư tham gia tích cực vào kinh tế tuần hoàn nếu không có động lực thị trường để tạo ra lợi ích bền vững. TS. Nguyễn Duy Thái - Phó Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp môi trường Việt Nam lấy ví dụ, có doanh nghiệp ở khu công nghiệp đã xử lý nước thải từ các nhà máy, nước đầu ra đáp ứng được điều kiện để cung cấp cho sản xuất công nghiệp. Tuy nhiên, do thiếu quy chuẩn kỹ thuật, doanh nghiệp lại không có chức năng kinh doanh cấp nước, nên cuối cùng sản phẩm “vẫn bơ vơ ở đấy”.

Ông Thái nhận xét, trên thực tế, từ trước khi có các quy định, chính sách pháp luật về kinh tế tuần hoàn, cộng đồng doanh nghiệp đã có nhận thức rất tốt và chủ động áp dụng nhưng còn vướng rất nhiều rào cản, từ quy hoạch, tiêu chuẩn cho đến thị trường. “Có những cái “má phanh” đang cản trở kinh tế tuần hoàn”, đại diện Hiệp hội Công nghiệp môi trường cho biết.

Để gỡ những cái “má phanh” ấy, theo ông Thái, một trong những giải pháp đặc biệt quan trọng là cần phải có những chính sách định hướng phát triển kinh tế tuần hoàn theo thị trường. Ở đó, phải làm rõ được cung, cầu trên thị trường như thế nào, vai trò điều hành của Nhà nước là gì và chính sách sản phẩm ra sao? “Không có chính sách khuyến khích nào hơn là việc nâng cao chất lượng sản phẩm tuần hoàn và nâng cao thị trường tiêu thụ cho sản phẩm tuần hoàn”, ông Thái nói.

Đồng quan điểm, dưới góc nhìn một doanh nghiệp trực tiếp đối diện với những khó khăn khi triển khai kinh tế tuần hoàn, ông Sơn cho biết, ưu đãi về thuế, phí, tiền thuê đất chỉ là ở “giai đoạn lùi”, cần phải tạo cơ chế thị trường, tức là tạo ra dòng lợi nhuận bền vững, doanh nghiệp tham gia vào kinh tế tuần hoàn mới sống và phát triển được.

TS. Lại Văn Mạnh - Trưởng ban Kinh tế tài nguyên và môi trường, Viện Chiến lược chính sách tài nguyên và môi trường (ISPONRE), bổ sung, câu chuyện của nhà máy DAP còn cho thấy vai trò của việc ban hành những tiêu chuẩn liên quan đến kinh tế tuần hoàn.

Theo ông Mạnh, tiêu chuẩn không phải là công cụ kinh tế để khuyến khích hay ưu đãi, tuy nhiên, thông qua tiêu chuẩn, cơ quan quản lý mới có thể thực thi vai trò kiến tạo, thúc đẩy thị trường cũng như tạo ra niềm tin cho người tiêu dùng.

Khánh An