Hà Nội di dời tổ hợp Cao Xà Lá, dự kiến xây các khu đô thị quy mô 46.000 người
Theo PGS-TS-KTS. Phạm Thúy Loan, vì nhận thức chưa có và chưa tới, người ta đã phá bỏ rất nhiều công trình công nghiệp có giá trị di sản, và đến nay vẫn chưa có hành động hiệu quả, kịp thời để bảo vệ những gì đang còn lại…
UBND thành phố Hà Nội vừa có báo cáo trình Bộ Nội vụ về phương án tổng thể sắp xếp đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã giai đoạn 2023 - 2025 trên địa bàn thành phố.
Tại báo cáo này, một trong những nội dung thu hút sự chú ý của các chuyên gia quy hoạch, di sản là các đề xuất liên quan đến các khu đất đang có nhiều nhà máy, công xưởng lâu năm có những yếu tố đặc thù ghi dấu nhiều giá trị văn hóa, công nghệ của thủ đô và cả nước, cần được công nhận là di sản công nghiệp.
Cụ thể, phường Thượng Đình (quận Thanh Xuân) với yếu tố đặc thù trên địa bàn có nhiều nhà máy lớn như: Cao su Sao Vàng, Thuốc lá Thăng Long, Xà phòng Hà Nội thuộc diện di dời (thường được gọi là tổ hợp Cao Xà Lá). Sau khi di dời sẽ xây dựng các khu đô thị dự kiến quy mô dân số 46.000 người (đạt 306,7% so với tiêu chuẩn); có 2.362 doanh nghiệp và cơ sở kinh doanh trên địa bàn phường… Diện tích tự nhiên là 0,67 km2, quy mô dân số là 25.770 người.
Tổ hợp Cao Xà Lá với 3 nhà máy: Cao su Sao Vàng, Thuốc lá Thăng Long, Xà phòng Hà Nội rộng hơn 150.000 m2 tại phường Thượng Đình (quận Thanh Xuân). Ảnh: Phạm Thắng - Hiếu Công
Một phường khác cũng thuộc quận Thanh Xuân là phường Thanh Xuân Trung với yếu tố đặc thù có nhiều nhà máy lớn như: Bóng đèn phích nước rạng Rạng Đông, Giầy Thượng Đình thuộc diện di dời. Sau khi di dời sẽ xây dựng các khu đô thị dự kiến quy mô dân số 48.000 người (đạt 320% so với tiêu chuẩn). Diện tích tự nhiên là 1,08 km2, quy mô dân số là 37.894 người.
Theo PGS-TS-KTS. Phạm Thúy Loan(Đại diện Việt Nam trong Mạng lưới Di sản công nghiệp châu Á – ANIH; nguyên Phó viện trưởng Viện Kiến trúc Quốc gia) nhà máy Cao su Sao Vàng, Thuốc lá Thăng Long, Xà phòng Hà Nội nằm trong tổ hợp Cao Xà Lá là quần thể tiêu biểu cho mô hình phát triển kinh tế và công nghiệp hóa Việt Nam giai đoạn đầu xây dựng đất nước. Không chỉ mang giá trị kiến trúc, đây còn là những công trình mang dấu ấn lịch sử phát triển kinh tế - xã hội, ký ức và hình ảnh về đô thị Hà Nội một thời.
Năm 2020, PGS. Loan đã cùng nhóm nghiên cứu tiến hành khảo sát sâu 10 nhà máy có giá trị khá nổi trội của Hà Nội. Nhóm nghiên cứu đánh giá các nhà máy cũ này đa dạng về vị trí, quy mô đất đai, loại hình doanh nghiệp, tình trạng sản xuất kinh doanh và cơ sở vật chất, nhà xưởng cũng như các giá trị về kiến trúc và lịch sử.
Trong đó, nhóm nghiên cứu ghi nhận 3 nhà máy nằm trong danh sách phải di dời nhưng có dấu ấn di sản rõ rệt là: nhà máy Bia Hà Nội, nhà máy Xe lửa Gia Lâm và nhà máy Thuốc lá Thăng Long. Từ kết quả khảo sát, nhóm nghiên cứu đề xuất sau khi di dời, các nhà máy cũ nên được giữ nguyên cấu trúc, cải tạo cho nhiều mục tiêu phát triển của Hà Nội như: không gian vui chơi, hoạt động thể chất, vườn hoa, công viên, quảng trường, không gian văn hóa, bảo tàng... thay vì xây cao ốc.
Nhà máy Thuốc lá Thăng Long với nhiều công trình nhà xưởng có giá trị kiến trúc mang phong cách tiêu biểu cho giai đoạn phát triển của kiến trúc công nghiệp Việt Nam từ thập niên 60 đến cuối thế kỷ XX. Ảnh: Minh Hoàng
Lý giải vì sao Việt Nam có nhiều cơ sở công nghiệp có giá trị di sản nhưng lại không có di sản công nghiệp, hay nói chính xác hơn là “chưa có”, PGS. Loan cho rằng, đầu tiên và trực tiếp nhất vì khái niệm di sản công nghiệp chưa được pháp lý hóa tại Việt Nam. Tức là nó chưa được ghi nhận, thừa nhận bởi các tổ chức, cơ quan của nhà nước.
Cụ thể hơn, nó chưa được đưa vào các văn bản pháp luật liên quan (như Luật Di sản, Luật Quy hoạch Đô thị, Luật Kiến trúc...). Do không có khái niệm di sản công nghiệp được chính thức hóa, không có những nghiên cứu sâu và các tiêu chí đánh giá được đưa thành quy định, thì không thể thực hiện đánh giá, phân loại và ghi nhận di sản một cách chính thức cho các đối tượng này.
“Ở các nước, có thể việc nghiên cứu, đưa ra định nghĩa, các tiêu chuẩn đánh giá do các tổ chức chuyên môn thực hiện, nhưng cuối cùng nó phải được nhà nước thừa nhận, công nhận hoặc pháp lý hóa để áp dụng vào thực tiễn”, PGS. Loan cho biết.
Bên cạnh đó, phần lớn xã hội, từ các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý đô thị, quản lý di sản, giới nghề và công chúng hiện chưa có nhận thức đầy đủ về di sản công nghiệp, ý nghĩa và vai trò của nó trong phát triển văn hóa, lịch sử quốc gia, lịch sử địa phương cũng như tiềm năng của nó trong phát triển kinh tế bền vững thông qua chuyển đổi từ công nghiệp chế tạo sang công nghiệp văn hóa - sáng tạo trên chính cơ sở vật chất sẵn có.
“Chính vì nhận thức chưa có và chưa tới, người ta đã phá bỏ rất nhiều công trình công nghiệp có giá trị di sản, và đến nay vẫn chưa có hành động hiệu quả, kịp thời để bảo vệ những gì đang còn lại”, PGS. Loan nhận định.
Ngoài ra, theo PGS. Loan, có rất ít đối thoại và lắng nghe thực sự giữa chính quyền, các bộ ngành liên quan với các tổ chức dân sự. Từ năm 2020 đến nay, nhóm các trí thức và chuyên gia trong Mạng lưới Vì một Hà Nội đáng sống đã nỗ lực chia sẻ, lan tỏa, truyền thông về khái niệm di sản công nghiệp cùng tiềm năng bảo tồn, tái sử dụng bền vững di sản công nghiệp, thông qua tổ chức tọa đàm, viết báo, làm phim ngắn, kết nối báo chí đưa tin, tổ chức các khóa học về di sản, viết kiến nghị, tham luận trong các hội thảo do chính thành phố Hà Nội tổ chức.
“Tuy nhiên, hiện mới chỉ có các tổ chức văn hóa và mạng lưới tổ chức dân sự trong và ngoài nước hưởng ứng. Chưa có phản hồi hay sự quan tâm chính thức nào từ khu vực quản lý nhà nước về chủ đề này. Không có lắng nghe và đối thoại…”, PGS. Loan nói.
