Để mỗi giờ học Lịch sử đều hấp dẫn, thú vị

Giờ học Lịch sử có tính tương tác giữa người dạy và người học tại Trường THCS&THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm (Hà Nội).

PGS.TS Nghiêm Đình Vỳ - nguyên Hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm Hà Nội, thành viên nhóm biên soạn chương trình môn Lịch sử - chia sẻ về điều này.

Nắm chắc, hiểu sâu chương trình

- Điều GV cần lưu ý nhất khi dạy học Lịch sử theo chương trình mới là gì, thưa PGS?

- GV luôn là người quan trọng nhất, quyết định chất lượng giáo dục, là người làm cho giờ học Lịch sử trở nên hấp dẫn, thú vị. Thực hiện chương trình mới, GV cần nắm được mục tiêu, quan điểm xây dựng chương trình; vận dụng thật tốt logic của cách tiếp cận năng lực trong toàn bộ hoạt động dạy học.

Đồng thời, nghiên cứu kĩ để hiểu rõ cấu trúc, nội dung năng lực môn học; tìm hiểu sâu “yêu cầu cần đạt” của từng mạch nội dung, từng chủ đề, chuyên đề. Đây chính là cơ sở để xác định nội dung, phương pháp dạy học cho từng chương, bài. Từ đó, GV mới thu thập học liệu phù hợp, soạn giáo án và xác định kịch bản tổ chức hoạt động dạy học.

GV cũng cần chú ý đến tính “pháp lý” của chương trình, văn bản có tính pháp quy nên mục tiêu, cấu trúc năng lực và yêu cầu cần đạt được xác định trong chương trình có giá trị pháp lệnh. Tuy nhiên, chương trình có tính mở, cho phép thực hiện mềm dẻo, linh hoạt tùy theo điều kiện của địa phương, đối tượng học sinh (HS) (vùng khó khăn, HS có nhu cầu hỗ trợ đặc biệt...).

GV cần chủ động, sáng tạo trong dạy học phù hợp, thậm chí có thể thay đổi trình tự và thời lượng dành cho các mạch nội dung, hoạt động giáo dục… Chương trình cũng có tính “tích hợp” sâu ở các lớp dưới và phân hóa dần ở lớp trên, sử dụng kiến thức liên môn, kết nối giữa môn Lịch sử với môn học khác (như Địa lí, Ngữ văn, Giáo dục công dân, Quốc phòng - An ninh…) và hoạt động trải nghiệm; kết hợp giữa giáo dục nhà trường với giáo dục gia đình và xã hội.

Đánh giá kết quả giáo dục nói chung, kiểm tra, đánh giá HS của nhà trường và GV trong quá trình dạy học đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện thành công chương trình môn học. Đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực HS chú trọng đến đánh giá quá trình (đánh giá thường xuyên) để phát hiện kịp thời sự tiến bộ của HS và vì sự tiến bộ của HS, từ đó điều chỉnh và tự điều chỉnh hoạt động dạy và hoạt động học trong quá trình dạy học.

Quan điểm này thể hiện rõ trong việc xem mỗi hoạt động đánh giá như là học tập. Ngoài ra, đánh giá kết quả học tập (đánh giá định kì) cũng được thực hiện tại thời điểm cuối quá trình giáo dục để xác nhận những gì HS đạt được so với chuẩn đầu ra.

PGS Nghiêm Đình Vỳ.

Vận dụng nhiều phương pháp truyền thụ

- Một trong những nguyên nhân khiến HS không thích học Lịch sử là phương pháp dạy học còn thiếu hấp dẫn, thậm chí cũ kĩ, lạc hậu. Vậy, với môn học này, GV cần phải đổi mới phương pháp dạy học như thế nào?

- Ngày nay, dạy học phát triển phẩm chất, năng lực trở nên phổ biến trên thế giới. Nó thể hiện sự quan tâm tới việc người học làm được gì sau quá trình đào tạo chứ không thuần túy là chỉ biết được gì. Quan tâm tới người dạy sẽ dạy như thế nào để hình thành phẩm chất, năng lực của người học chứ không phải chỉ là dạy đơn thuần nội dung gì cho người học với mong muốn người học biết càng nhiều, càng sâu.

Dạy học hiện đại đặc biệt lưu tâm đến phương pháp, kĩ thuật dạy học phát triển phẩm chất, năng lực cho người học. Xu hướng hiện đại về phương pháp, kĩ thuật dạy học phát triển phẩm chất, năng lực bao gồm nhiều chiều hướng. Chiều hướng lựa chọn và sử dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học mới, tiên tiến nhằm phát triển phẩm chất, năng lực không tách rời nhau mà bổ sung cho nhau trong quá trình phát triển phẩm chất, năng lực người học.

Do đó, không quan trọng việc các phương pháp, kĩ thuật day học thuộc về chiều hướng này hay chiều hướng kia mà đích đến là lựa chọn được phương pháp, kỹ thuật dạy học phù hợp với khả năng của HS, GV; tính chất của hoạt động cụ thể trong kế hoạch dạy học, điều kiện cơ sở vật chất của nhà trường, địa phương nhằm đạt được mục tiêu phát triển phẩm chất, năng lực đề ra.

Về môn Lịch sử, cần thực hiện một số phương pháp sau: Phương pháp dạy học theo vấn đề, sử dụng đồ dùng trực quan, thảo luận tranh luận, đóng vai, phương pháp dạy học dự án, sử dụng di sản, sử dụng tư liệu gốc...

Môn Lịch sử có đặc điểm là không thể tái hiện lại được trong phòng thí nghiệm, HS không thể tiến hành quan sát trực tiếp đối tượng. Trong khi đó, nhận thức của con người lại phải qua một quá trình lặp đi lặp lại theo vòng tuần hoàn được nâng cao dần từ cảm tính - lí tính - thực tiễn.

Để giúp HS tuân theo quy luật đó trong tìm hiểu lịch sử phát triển của xã hội loài người, với đặc điểm nhận thức và hiện thực lịch sử, người thầy phải lựa chọn phương pháp, dựa vào ngôn ngữ, phương tiện trực quan, tài liệu, phong cách, thao tác sư phạm để tái tạo lại những hình ảnh của quá khứ. Trong giảng dạy lịch sử, điều kiện cơ bản nhất để tái tạo lại hình ảnh quá khứ là phải có tư liệu lịch sử. Nếu người thầy không nắm vững những tư liệu lịch sử phong phú, chân thực, khoa học thì dù có vận dụng phương pháp giảng dạy gì đi nữa cũng không đạt kết quả mong muốn.

Người thầy sau khi giúp HS nắm vững tri thức lịch sử cụ thể, còn phải giúp HS đi sâu hiểu được bản chất của sự kiện, mối liên hệ giữa sự kiện này với sự kiện khác, giải thích tính quy luật của các sự kiện lịch sử.

Tiếp theo là củng cố những kiến thức lịch sử đã thu nhận. Để giúp HS củng cố kiến thức lịch sử đã học, người thầy trước hết phải làm cho HS hiểu được tầm quan trọng của việc học tập lịch sử, tức là phải làm các em chú ý một cách có ý thức về sự cần thiết hiểu biết lịch sử nói chung và ở bài đang học nói riêng.

Thêm nữa, dạy học lịch sử phải bảo đảm đặc trưng của bộ môn. Nội dung lịch sử phải được trình bày cụ thể, sinh động, có hình ảnh phong phú với quan điểm chính xác, có trọng tâm, trọng điểm, phân tích cặn kẽ, vận dụng nhiều phương pháp truyền thụ, tăng cường tính trực quan cho HS. Chỉ như vậy mới gây được hứng thú học tập lịch sử cho các em.

Học Lịch sử trên sa bàn tại Trường Tiểu học Lê Lợi, thành phố Long Xuyên, tỉnh An Giang.

Vận dụng kiến thức lịch sử

- Điểm nhấn quan trọng của chương trình mới là chú trọng vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Tuy nhiên, với môn Lịch sử không ít thầy cô còn mơ hồ trong việc làm sao để giúp HS vận dụng kiến thức lịch sử được học. Gợi ý của PGS là gì?

- Vận dụng tri thức lịch sử là một năng lực cần có của người học, là yêu cầu cần đạt trong chương trình mới. Việc vận dụng tri thức lịch sử của HS bao gồm phạm vi rộng. Nói khái quát, nó diễn ra chủ yếu trên hai mặt sau:

Trước hết là bồi dưỡng năng lực tự học để tiếp nhận kiến thức lịch sử và kiến thức của các bộ môn khoa học xã hội khác. GV cần hướng dẫn cho HS cách tự học sách giáo khoa (SGK) lịch sử, làm cho các em có ý thức và từng bước biết vận dụng kiến thức lịch sử đã nắm vững để tiếp thụ tri thức lịch sử mới; vận dụng khái niệm lịch sử đã hình thành, quan điểm lịch sử cơ bản được bồi dưỡng để phân tích hiện tượng, sự kiện lịch sử mới. Tiến hành các loại bài tập để bồi dưỡng HS năng lực diễn đạt bằng lời nói, hoặc viết các kiến thức lịch sử, phân tích và tổng hợp một vấn đề; dạy cho HS cách sưu tầm tư liệu lịch sử, xây dựng niên biểu, biểu đồ, lược đồ lịch sử.

Tiếp đó, bồi dưỡng năng lực vận dụng kiến thức lịch sử để quan sát, phân tích vấn đề hiện nay. Học tập lịch sử được tiến hành trên cơ sở hiểu biết quá khứ, nhận thức sâu sắc hơn hiện tại. Đây cũng chính là việc kết nối lịch sử với ngày nay.

Trong quá trình giảng dạy lịch sử, GV cung cấp cho HS một số phương pháp tư duy về lịch sử cơ bản nhất. Các em sẽ vận dụng những phương pháp tư duy đó để quan sát, phân tích những vấn đề hiện thực.

- Dạy học chương trình mới môn Lịch sử, GV, HS sẽ có sự đồng hành của SGK mới. Thầy trò cần lưu ý gì để sử dụng SGK hiệu quả?

- SGK lịch sử là sự cụ thể hóa chương trình môn học. Những kiến thức lịch sử được trình bày trong SGK bảo đảm về mặt khoa học, tính tư tưởng, phù hợp với trình độ nhận thức của HS từng cấp học, lớp học. Kiến thức trong SGK giúp HS hiểu, ghi nhớ, khám phá, tự tìm lời giải đáp, là “chất liệu” quan trọng hướng đến mục tiêu hình thành, phát triển phẩm chất, năng lực cần có trong cuộc sống.

Nội dung SGK không đề cập đến phương pháp dạy học, nhưng cấu tạo, hình thức trình bày của nó là những gợi ý quan trọng và cần thiết để GV, HS lựa chọn phương pháp dạy học.

Với GV, thầy cô sử dụng SGK để chuẩn bị bài giảng (soạn giáo án) và sử dụng SGK trong quá trình tổ chức cho HS lĩnh hội kiến thức trên lớp.

HS là đối tượng chủ yếu sử dụng SGK. Cấu trúc, nội dung của các bộ sách gồm: Hoạt động khởi động, tìm hiểu và hình thành kiến thức mới; câu hỏi củng cố bài, bài tập rèn luyện kĩ năng và vận dụng, kết nối lịch sử với hiện tại… Trong SGK có cấu trúc tuyến chính, tuyến phụ, có nhiều sơ đồ, tranh ảnh... HS sẽ có cơ hội tham gia các hoạt động học tập một cách tích cực, chủ động, từ đó giúp hình thành phẩm chất và năng lực cơ bản.

GV hướng dẫn HS khai thác triệt để nội dung SGK trong ba trường hợp: Hướng dẫn HS sử dụng SGK để chuẩn bị tốt cho bài học trên lớp; hướng dẫn HS sử dụng SGK khi học trên lớp kết hợp với nghe giảng, ghi chép bài và trao đổi, thảo luận; hướng dẫn HS sử dụng SGK để ôn tập, củng cố, hệ thống hóa kiến thức và làm bài tập ở nhà.

Bên cạnh SGK (là tài liệu cơ bản, chính thống), tài liệu tham khảo có vai trò, ý nghĩa quan trọng đối với cả GV, HS.

- Xin cảm ơn PGS!

GV cần bảo đảm đổi mới toàn diện và căn bản công tác này trên hai nguyên tắc cơ bản: Đánh giá tích cực, tuyệt đối không được dùng kiểm tra, đánh giá như một “hình phạt” đối với HS. Đánh giá, kiểm tra là đánh giá năng lực của HS, không tập trung vào kiểm tra, ghi nhớ máy móc nội dung bài học.