Costa Rica chật vật xoay xở trước cơn 'sóng thần cocaine'

Cảnh sát Costa Rica dừng xe kiểm tra người đi xe máy tại một chốt kiểm soát

Bị kẹp trong “điểm nóng” về ma túy của thế giới

Bà Karol Vega nhớ lại, đã có thời bà cùng những người hàng xóm dành cả buổi tối ra ngoài cùng nhau, cười đùa và nghe nhạc salsa và ăn tối. Nhưng khi cocaine bắt đầu tràn ngập Chacarita, một thị trấn có 26.000 dân trên bờ biển Thái Bình Dương của Costa Rica, tội phạm ma túy bắt đầu cạnh tranh, bắn giết lẫn nhau, hầu hết người dân đều không rời khỏi nhà sau khi trời tối. Bà Vega đã van nài cậu con trai 17 tuổi - Kedwin đừng ra đường, nhưng cậu ta không nghe. Tháng 12 năm ngoái, bà đang ở nhà thì một người bạn hớt hải chạy đến báo rằng Kedwin đã bị bắn trúng đầu và thiệt mạng.

Bà Karol Vega chia sẻ, con trai bà - Kedwin, đã bỏ học từ lớp 7 vì gia đình không đủ tiền mua vé xe buýt cho con đến trường. Thiếu niên này bắt đầu bán ma túy từ vài năm trước. Việc này được trả lương cao hơn nhiều so với công việc duy nhất khác mà cậu ta có thể tìm được, đó là dọn dẹp tại một nhà hàng địa phương đến nửa đêm. Không may, nhóm buôn bán của Kedwin có mâu thuẫn với một nhóm khác và các vụ thanh toán lẫn nhau xảy ra. Mẹ Kedwin cho biết, phần lớn nạn nhân giống như con trai mình: “Chúng chỉ là những cậu bé, nhưng có súng”.

Celenia Alpizer, 47 tuổi, một bà mẹ 3 con đã sống cả đời ở Chacarita cho biết, vào thời điểm Kedwin bị giết, một tàu tuần dương của cảnh sát đã đóng quân gần đó nhưng các sĩ quan không can thiệp. Thêm vào đó, bất chấp sự hiện diện dày đặc của cảnh sát trong khu phố, 9 thanh niên trong đó có Kedwin đã mất mạng trong năm qua. “Những đứa trẻ tôi chứng kiến khi được sinh ra giờ đã chết”, Alpizer chua xót nói.

Trong một thời gian dài, Costa Rica là hòn đảo hòa bình ở một trong những khu vực hỗn loạn nhất thế giới. Trong khi các quốc gia Trung Mỹ khác phải hứng chịu các cuộc nội chiến, các băng đảng đường phố hung tợn và nạn tham nhũng hoành hành thì Costa Rica có tỷ lệ tội phạm thấp, nền dân chủ thịnh vượng và không có lực lượng vũ trang. Mỗi năm, hàng triệu người nước ngoài đến đây để tận hưởng những bãi biển hoang sơ, rừng rậm và cảm giác thư thái. Nhưng khi bạo lực gia tăng mạnh thời gian gần đây, ngày càng có cảm giác rằng quốc gia 5,2 triệu dân, bị kẹp giữa nhà sản xuất cocaine lớn nhất thế giới và thị trường ma túy lớn nhất thế giới, có thể không thể thoát khỏi “lời nguyền” liên quan đến ma túy.

Hệ lụy khi tội phạm ma túy xâm nhập

Còn nhớ năm 1948, Tổng thống Costa Rica Jose Figueres đứng trước trụ sở quân đội quốc gia và dùng búa tạ đập mạnh bức tường của cơ sở này. Ông Figueres khi đó vừa lãnh đạo một đội quân du kích giành chiến thắng trong một cuộc nội chiến đẫm máu. Nhà lãnh đạo này đã tuyên bố sẽ bãi bỏ lực lượng vũ trang Costa Rica - một hành động mà ông coi là biện pháp nhằm chống lại các cuộc đảo chính quân sự gây ảnh hưởng xấu đến các nền dân chủ Trung Mỹ. Không phải chi ngân sách cho quân đội có nghĩa là Costa Rica có thể đầu tư nhiều hơn vào y tế, giáo dục và bảo vệ môi trường. Trong những thập kỷ tiếp theo, đất nước này tự hào có một số tiêu chuẩn sống cao nhất ở châu Mỹ Latinh cũng như có tỷ lệ tội phạm thấp nhất. Tổng thống Oscar Arias nói trong bài phát biểu trước Quốc hội Mỹ năm 1987: “Các mối đe dọa không tồn tại không phải vì chúng tôi thiếu xe tăng mà vì có rất ít người dân đói, mù chữ hoặc thất nghiệp”.

Nhưng trong những năm gần đây, khi Costa Rica phải vật lộn với cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu năm 2008 và sau đó là đại dịch Covid-19, nguồn tài trợ cho các chương trình giáo dục và xã hội đã giảm mạnh. Nghèo đói gia tăng và sự chênh lệch giữa Thủ đô thịnh vượng San Jose và các khu vực bị bỏ quên bên bờ biển Thái Bình Dương và Caribe ngày càng lớn. Tỷ lệ thất nghiệp ở nước này hiện dao động ở mức 11%, cứ 3 người lao động dưới 25 tuổi thì có 1 người không tìm được việc làm.

Những khó khăn kinh tế đã khiến Costa Rica trở thành mảnh đất màu mỡ cho việc buôn bán ma túy. Trong một thời gian dài, các chuyến hàng cocaine chỉ đi qua vùng biển Costa Rica trên hành trình từ Colombia đến Mỹ, và những kẻ buôn lậu trả tiền mặt cho người dân địa phương để giúp tiếp nhiên liệu cho thuyền của họ trên đường đi. Nhưng bắt đầu từ khoảng một thập kỷ trước, khi lợi nhuận từ ma túy ngày càng khó rửa tiền, những kẻ buôn lậu bắt đầu trả tiền bằng sản phẩm. Người Costa Rica giờ đây tham gia vào hoạt động buôn lậu ma túy trên các container vận chuyển ngụy trang là mặt hàng chuối và dứa xuất khẩu đi Mỹ và châu Âu. Họ cũng tạo ra một thị trường ma túy nội địa mới, thuê những thanh thiếu niên thất nghiệp làm đại lý bán ma túy, và “vòi bạch tuộc” của nó đã vươn đến các thị trấn nhỏ như Chacarita.

Hậu quả là, Costa Rica chứng kiến con số kỷ lục 656 vụ giết người vào năm 2022, tăng 61% so với 407 vụ vào năm 2012 - một trong những tỷ lệ cao nhất ở châu Mỹ trong thập kỷ qua. Nhưng năm nay, Costa Rica đang trên đà phá vỡ mọi kỷ lục về bạo lực, với số vụ giết người đang tăng gần 40%, hay cứ 100.000 người thì có 17 vụ. Mặc dù tỷ lệ này thấp hơn tỷ lệ ở Venezuela, Honduras và Mexico nhưng lại cao hơn gấp đôi tỷ lệ giết người ở Mỹ.

Cảng chính Limon của Costa Rica đã trở thành một trung tâm buôn bán cocaine lớn tại Trung Mỹ

Chống chọi với cơn “sóng thần cocaine”

Cựu Tổng thống Laura Chinchilla, nhiệm kỳ năm 2010-2014, cho biết: “Chúng tôi đang ở khu vực nguy hiểm nhất thế giới và đã mất cảnh giác”. Ông Mauricio Boraschi, một công tố viên liên bang chuyên về tội phạm ma túy nhận định: “Đất nước chúng tôi đang bị cơn sóng thần cocaine tấn công”.

Sự phổ biến của ma túy đã dẫn đến những thay đổi lớn về văn hóa - xã hội. Thanh thiếu niên nước này đi khắp nơi trên những chiếc mô tô sang trọng và khắp đường phố nhan nhản mặt hàng tranh vẽ trùm ma túy Colombia Pablo Escobar và trùm ma túy Mexico Joaquin “El Chapo” Guzmán. Trong bối cảnh bất bình đẳng ngày càng tăng, tỷ lệ thất nghiệp cao và sự suy giảm đầu tư vào giáo dục, các vụ trọng án tăng lên. Các nhóm sát thủ chuyên nghiệp đã ra tay tàn độc trong năm nay, như vụ 7 người bị hành quyết tại một trang trại, hay một trùm ma túy bị bắn chết khi đang đưa con gái đến trường. Bộ trưởng An ninh Mario Zamora Cordero gọi đó là “tội phạm Mexico hóa”. Ông lý giải, các nhóm tội phạm địa phương đã đổi súng ngắn lấy súng trường tự động và áp dụng các biện pháp tàn bạo bắt chước các băng đảng ma túy ở Mexico. “Bây giờ chúng ta đang nhìn thấy những thứ mà trước đây chỉ thấy trên tivi. Nó khiến xã hội rất sốc”, ông Zamora Cordero nói.

Các cuộc thăm dò cho thấy, bạo lực hiện là mối quan tâm hàng đầu của người dân Costa Rica và một số người đặt câu hỏi liệu nước này có thể tiếp tục duy trì lý tưởng phi quân sự hóa khi đối mặt với những mối đe dọa nghiêm trọng như vậy hay không. Một cảnh báo rất rõ, đó là Ecuador - một nước trong khu vực, từng có thời rất bình yên nhưng chỉ trong vài năm ngắn ngủi đã bị nạn bạo lực tàn phá, một phần vì “cơn lũ” cocaine.

Hiệp hội doanh nghiệp chính của Costa Rica gần đây đã đề nghị chính phủ ban bố tình trạng khẩn cấp trước khi làn sóng tội phạm - phần lớn tập trung ở các khu dân cư nghèo ở một số thành phố - bắt đầu gây tổn hại cho ngành du lịch trị giá 2 tỷ USD của nước này. Mặc dù có rất ít người đề xuất thành lập quân đội nhưng nhiều người đã chỉ trích phản ứng ôn hòa của Chính phủ Tổng thống Rodrigo Chaves. Ông Chaves gần đây đã cho phép tuyển dụng 700 sĩ quan cảnh sát mới, bổ sung vào lực lượng tương đối nhỏ gồm 13.500 người của đất nước. Cảnh sát Costa Rica cũng đã đảm nhận việc bảo đảm an ninh tại cảng Limon, một thành phố trên bờ biển Caribe đã trở thành một trong những trung tâm buôn bán cocaine lớn nhất ở Trung Mỹ.

Bộ trưởng An ninh Zamora Cordero chỉ ra rằng, Chính phủ Mexico dù đã huy động lực lượng vũ trang khi mở chiến dịch chống các băng đảng từ năm 2006 đến 2018 nhưng đã thất bại trong việc giảm buôn bán ma túy và gây ra một làn sóng bạo lực lớn hơn cho dân thường. “Có thể đối đầu với tội phạm mà không cần đánh mất các giá trị cũng như bản sắc của mình. Chúng tôi sẽ giải quyết vấn đề này theo cách của người Costa Rica”, vị Bộ trưởng nói. Nhưng nếu không thực hiện chiến dịch “bàn tay sắt”, không biết chính phủ nước này sẽ đấu tranh với tội phạm ma túy như thế nào.

Theo Los Angeles Times