Cam Xã Đoài - Từ đặc sản 'tiến vua' đến món tráng miệng trên không

Theo thông tin ghi lại, cam Xã Đoài được một nhà truyền đạo đưa từ nước ngoài đến vùng đất Nghệ An trồng vào khoảng giữa thế kỷ XIX. Do điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng đặc biệt nên quả cam có vỏ mịn, mỏng, hàm lượng tinh dầu cao. Đặc biệt, ruột cam khi chín có màu vàng óng, vị ngọt thanh. Có lẽ ít thứ quả nào của Việt Nam vinh dự được ghi vào Đại từ điển Pháp như cam Xã Đoài.

Trang trại cam Xã Đoài được trồng 4 năm trước ở Thung Bừng (xã Môn Sơn, huyện Con Cuông) đã cho thu hoạch vụ đầu tiên.

Từ đặc sản tiến vua...

Chiều cuối năm, con đường dẫn vào thung lũng nhỏ hẹp chênh vênh bên vực sâu 3-5 m, chỉ một trận mưa là trở nên nhão nhoẹt. Sau cung đường đầy 'ổ voi" ở xã Môn Sơn, huyện Con Cuông (Nghệ An) chúng tôi tới Thung Bừng – vùng đất biệt lập với thế giới bên ngoài. Trang trại cam Xã Đoài tại Thung Bừng, năm nay, thu hoạch vụ quả đầu tiên.

Xung quanh trang trại cam được bao bọc bởi các dãy núi đá vôi.

Chủ trang trại cam rộng lớn này là ông Trịnh Xuân Giáo - người có công lớn trong việc nhân giống những vườn cam Xã Đoài đặc sản của xứ Nghệ.

Ông Giáo chia sẻ khi với tay cắt những quả cam vàng óng. "Mọi người ai cũng nói đến cam Xã Đoài, nhưng không phải ai cũng hiểu được cam Xã Đoài như thế nào. Cam Xã Đoài vỏ mịn, hương thơm dịu, vị ngọt thanh, đặc biệt là độ thơm đặc trưng không vùng nào có được". Bởi vậy, xưa kia, loại trái cây này được chọn là sản vật để "tiến vua".

Nhiều năm trước, khi nhận thấy giống cam Xã Đoài do ông cha để lại, rất ngon tuy nhiên chưa phát triển được thương hiệu, ông quyết định mua 20 ha đất hoang ở xã Đồng Thành (huyện Yên thành, Nghệ An) để cải tạo trồng cam, lập kế hoạch phải khẳng định thương hiệu cho đặc sản quê hương.

Ông Trịnh Xuân Giáo kể về quá trình hồi sinh đồi hoang thành các trang trại cam cho thu nhập hàng chục tỷ đồng.

Sau đó, ông Giáo đã phải lặn lội lên tận huyện miền núi Quỳ Hợp (thủ phủ trồng cam trước đây của tỉnh Nghệ An), tìm gặp nông dân có kinh nghiệm trồng cam 30 năm mời về làm kỹ thuật, trả mức lương bằng 1/4 thu nhập của trang trại. Sau 4 năm, hàng chục nghìn gốc cam cho lứa quả đầu tiên, song vị chưa ngon do đất còn nghèo. Từ năm 2013, quả bắt đầu ngọt thơm, một ha cho doanh thu một tỷ đồng mỗi năm.

Những cây cam được người nông dân chăm sóc chủ yếu dựa theo kinh nghiệm cá nhân, làm hệ thống tưới nước từ dưới lên. Còn ông Giáo lại làm ngược lại, ông cho tưới từ trên xuống, mục đích rửa sạch được cả lá và quả, giúp chúng được tiếp xúc với ánh mặt trời, quang hợp tốt hơn. Các gốc cam trong trang trại chủ yếu được bón bằng phân bò và kali hữu cơ làm từ tàn tro của cây mía, không sử dụng thuốc bảo vệ thực vật.

Được trồng theo tiêu chuẩn GlobalGAP là tiêu chuẩn xuất khẩu toàn cầu nên chất lượng cam thơm ngọt, đảm bảo vị cam Xã Đoài danh tiếng.

Khi cam Xã Đoài chiếm lĩnh được lòng tin của thực khách trong nước, ông Giáo bắt đầu ý tưởng đưa cam ra khỏi lãnh thổ Việt Nam. Ông tìm hiểu, hướng trang trại phát triển theo mô hình của Hiệp hội Nông nghiệp Đức và được tổ chức này công nhận đạt tiêu chuẩn GlobalGAP năm 2019.

Cùng năm, tập đoàn AEON của Nhật Bản cử người đến thẩm định vườn cam trong nửa tháng, sau đó đặt vấn đề hợp tác, một tuần mua 4 tấn cam đưa vào chuỗi siêu thị bán lẻ đặt tại nhiều quốc gia.

"Thị trường Nhật Bản cực kỳ khắt khe, khi được AEON thu mua tôi mừng rỡ ôm lấy các công nhân, nói cam Xã Đoài đã ra thế giới rồi", ông Giáo nói và cho biết cái gì cũng có chu kỳ, 20 ha cam hiện tại rồi cũng già, cần mở rộng thêm diện tích. Năm 2016, ông lên huyện miền núi Con Cuông (Nghệ An) đặt vấn đề với chính quyền thuê gần 60 ha đất hoang hóa ở xã Môn Sơn.

Ông Trịnh Xuân Giáo cho biết, ông rất tự hào khi giới thiệu được sản vật Nghệ An ra với thế giới một cách chân thực nhất.

Ông Giáo cho hay, khu đất là thung lũng nằm lọt thỏm giữa các núi đá vôi, không có đường đi. Từ trung tâm xã vào phải mất 2 tiếng trèo đèo, lội suối, kết hợp với các loại xe mới có thể đến nơi. "Xem xong đất tôi mê luôn, không làm thì cảm thấy phí. Nhưng đầu tư thì kinh khủng quá, núi đồi trùng điệp, chưa nói đến tiền bạc, công cải tạo cũng không biết khi nào xong. Khu đất này nguyên sơ, từ trước tới nay chưa ai trồng cây nên độ màu rất tốt. Xung quanh có núi đá vôi, nhiệt độ luôn thấp hơn từ 3-4 độ C so với bên ngoài, trồng cam chắc chắn ngon. Tôi tự nhủ làm đi, đừng tính toán tiền bạc kỹ quá, nghĩ nhiều chắc chắn chùn bước", ông Giáo chia sẻ.

Đến giữa năm 2019, trang trại xong mặt bằng, ông Giáo trồng 25.000 gốc cam Xã Đoài, vẫn áp dụng quy trình chăm sóc theo tiêu chuẩn GlobalGAP.

Đến món tráng miệng trên không

Sau bốn năm, cam ở trang trại Con Cuông bắt đầu cho lứa quả đầu tiên, chất lượng dần ổn định. Vào đầu năm 2023, một lần trò chuyện cùng lãnh đạo của một hãng hàng không Việt Nam trên chuyến bay, ông Giáo kể về nguồn gốc cam Xã Đoài và ngỏ ý mời đến trang trại chơi, thưởng thức đặc sản xứ Nghệ.

Cam Xã Đoài tại trang trại của ông Giáo được đưa lên chuỗi siêu thị AEON năm 2019.

"Ghé thăm Thung Bừng, ông ấy bị mê hoặc bởi hương vị cam. Tôi bèn đặt vấn đề đưa cam Xã Đoài trồng tại trang trại lên suất ăn máy bay", ông Giáo nói. Sau hơn 10 ngày thẩm định, hãng hàng không đồng ý thu mua cam của ông Giáo. Từ tháng 12/2023, hợp đồng có hiệu lực, mỗi ngày xe chở 2 tấn cam ra sân bay Nội Bài.

Cả gia đình ông Giáo vỡ òa hạnh phúc sau khi được hãng hàng không đồng ý hợp tác. Nhiều người bạn đi máy bay, thấy dòng giới thiệu ghi trên suất ăn về cam Thiên Sơn - Xã Đoài đã gọi điện chia sẻ tự hào vì nông sản Việt được nhiều khách quốc tế thưởng thức, khen ngon.

Vùng đất Thung Bừng hoang hóa bỏ hoang hàng chục năm qua do điều kiện khô cằn, đi lại khó khăn, nay có trang trại mọc lên mang lại sản lượng cam hàng năm dự kiến 300-600 tấn.

Hiện trang trại ở huyện Con Cuông ngoài nhập cho hãng hàng không thì mỗi ngày bán 2 tấn cho đối tác trong nước, giá 40.000 đồng/kg. 20 ha cam ở huyện Yên Thành hồi năm 2022 đã được chặt bỏ hết để cho đất nghỉ ngơi, năm sau trồng lứa mới. Trang trại này trước đó cho doanh thu 18 tỷ đồng một năm, trừ chi phí đầu tư, trả lương nhân công, lời khoảng 15 tỷ đồng.

Dù thu nhập khá, ông Giáo chưa cho rằng mình thành công, luôn bảo "Thiên hạ họ tiến cả, mình không tiến lên sẽ bị tụt lại phía sau...". Sắp tới ông dự định đầu tư nhà xưởng sản xuất bột cam, nước rửa bát hữu cơ từ vỏ cam...

Cam Xã Đoài trồng tại trang trại của ông Giáo trên suất ăn của một hãng hàng không.

Ông luôn tâm niệm "không mất niềm tin" khi làm bất cứ việc gì. Câu nói này cũng là lời tựa trong tự truyện "Cuộc chiến mưu sinh" do ông viết, được Nhà xuất bản Văn học in tháng 12/2022. Cuốn sách kể về khó khăn khi làm thuê kiếm tiền, nhiều lần suýt chết dưới băng tuyết trong những năm bôn ba xứ người...

"Hành trình làm nông nghiệp và đưa cam Xã Đoài ra thế giới cũng mạo hiểm, gập ghềnh như quãng đời trước đó của tôi vậy...", ông Giáo nói.

Hoàng Trinh - Khánh Tâm