Cái bẫy khi 'meme hóa' các vụ án

Thứ nhiều khả năng sẽ hiển thị khi bạn lướt Facebook, TikTok, Instagram, YouTube, X ngày nay là những mẫu tin tức được chắt lọc thành meme (hình ảnh, âm thanh, văn bản... thường hài hước, dễ hiểu, lan truyền nhanh chóng trên Internet).

Trong nhiều trường hợp, meme có thể viral hơn cả bản tin, sự kiện gốc. Và trong những vụ án, phiên tòa quan trọng trên thế giới, điều này trở thành "cái bẫy". Những meme vui nhộn khiến mọi người thoải mái tham gia bàn luận, nhất là với các chủ đề gây tranh cãi, nhưng cũng kéo khán giả ra khỏi bối cảnh chính của sự việc, phân tán sự chú ý khỏi những điều đáng ra chúng ta cần phải quan tâm.

Lý do meme được yêu thích

Gần 1/3 người dùng Internet ở Mỹ và Vương quốc Anh đã xem meme vào ngày họ thực hiện cuộc khảo sát trong tháng 3/2020 của GlobalWebIndex. Con số đó tăng lên 54% ở những người 16-23 tuổi.

Ngoài vì tính hài hước, sự lan truyền của meme xuất phát từ chính ý nghĩa, giá trị của nó.

Meme có thể được coi là một cách tiếp cận tin tức không quan tâm nhưng chúng thường giúp vượt qua các rào cản văn hóa và nhân khẩu học để trở thành công cụ mạnh mẽ giúp thể hiện bản thân và kết nối xã hội. Nó cho phép mọi người chia sẻ ý kiến một cách hiệu quả và giảm bớt rào cản trong việc hiểu và truyền đạt những chủ đề phức tạp, gây tranh cãi.

Hơn thế, meme cho phép mọi người tham gia các cuộc trò chuyện cấp cao mà không sợ bị soi xét hay xa lánh. Không thể phủ nhận những hình ảnh, văn bản gây cười này sẽ nuôi dưỡng các cuộc trò chuyện cho những người có thể không biết bắt đầu từ đâu.

Văn hóa meme trở thành một phần quan trọng của truyền thông xã hội. Ảnh: Typelish.

Meme không chỉ phá bỏ một số rào cản giao tiếp, kết nối, mà còn có thể cung cấp cơ chế đối phó tâm lý có giá trị. Hiệp hội Tâm lý Mỹ đã thực hiện một nghiên cứu tập trung vào tác động của việc tiêu thụ meme. Mặc dù chỉ tập trung vào các meme liên quan đến Covid-19, nghiên cứu vẫn có ý nghĩa trong một số trường hợp khác.

"Nghiên cứu này cung cấp bằng chứng ban đầu cho thấy meme có thể không chỉ là trò vui phù phiếm, chúng có khả năng hữu ích trong việc đối phó với căng thẳng của đại dịch toàn cầu và kết nối chúng ta về mặt tâm lý, trong khi bị xa cách về mặt vật lý. Meme có thể được sử dụng như những biện pháp can thiệp tiềm năng rất rẻ, dễ tiếp cận để hỗ trợ các nỗ lực đối phó", nghiên cứu kết luận.

Việc làm rõ thông tin ở dạng đơn giản nhất sẽ tạo ra cách tiếp cận hiệu quả hơn. Raphael Farasat, Giám đốc điều hành tại Truffl, đồng thời là nhà chiến lược thương hiệu, cho biết: "Những meme hấp dẫn về mặt thẩm mỹ và dễ hiểu có xu hướng lan truyền nhanh hơn nội dung cần nhiều thời gian để hiểu... Việc lan truyền nội dung được đơn giản hóa quá mức này có thể ảnh hưởng đáng kể đến dư luận bằng cách tiếp cận lượng khán giả lớn hơn và làm cho nội dung có vẻ đáng tin cậy hoặc quan trọng hơn. Thiết kế của meme có thể gợi lên phản ứng về mặt cảm xúc và sự tương tác mạnh mẽ hơn, từ đó ảnh hưởng đến cách mọi người nhìn nhận và giải thích tin tức".

Con dao hai lưỡi

Tuy nhiên, meme cũng có mặt nguy hiểm. Khi những hình ảnh, văn bản đăng trên nền tảng mạng xã hội được chia sẻ liên tục, chúng sẽ càng trở nên xa rời bối cảnh, cho phép người xem tóm tắt và nắm bắt ý nghĩa theo cách riêng.

Hơn nữa, khi những thông điệp giống nhau được chia sẻ nhiều lần, bất kể thông tin đó có đúng hay không, nó có thể gây ra sự hoảng loạn không cần thiết và thông tin sai lệch, đồng thời thay đổi hoàn toàn câu chuyện.

"Khả năng chia sẻ tức thì là con dao hai lưỡi. Nó đảm bảo rằng thông tin, ý kiến và ý tưởng được truyền tải nhanh chóng, thúc đẩy một cuộc thảo luận sôi nổi. Tuy nhiên, nó cũng tạo điều kiện cho thông tin sai lệch, đơn giản hóa và thành kiến lan truyền nhanh chóng, có thể làm sai lệch nhận thức và hiểu biết của công chúng về các sự kiện quan trọng", Farasat giải thích.

"Trapped in the Closet" là một trong những meme nổi tiếng trên YouTube. Nhiều người thuộc lòng câu chuyện được nhại đi nhại lại về một phụ nữ giấu giếm người tình trước mặt chồng của mình. Thế nhưng, rất ít người biết rằng R. Kelly, ca sĩ chính vào vai người tình trong clip, là một tội phạm tình dục bị kết án 30 năm tù vào năm 2022.

Các meme đã loại bỏ bối cảnh của bài hát, cho phép mọi người thưởng thức nó một cách vô tư.

Meme hóa phiên tòa của Amber Heard và Johnny Depp ảnh hưởng đến những người sống sót sau bạo lực gia đình. Ảnh: Vanity Fair.

Một trong những trường hợp khác thể hiện rõ sự sai lệch của "memeification" (meme hóa: hành động biến thông tin thành meme) là phiên tòa của Amber Heard và Johnny Depp vào năm 2022.

TikTok đã lan truyền vô số meme chế nhạo các chi tiết Amber Heard mô tả ở tòa về việc bị chồng cũ chế nhạo, tấn công. Xu hướng "memeification" đã làm gia tăng tin giả về vụ việc và sự thù ghét nhằm vào Heard.

Farrah Khan, người ủng hộ bình đẳng giới và là giám đốc của Consent Comes First tại Đại học Toronto Metropolitan, nói rằng các meme đã biến việc tấn công tình dục, bạo lực gia đình trở thành trò giải trí. "Cuối cùng câu chuyện cười đó trở thành ý tưởng khủng khiếp cho phép người ta hạ thấp, bắt bớ và trừng phạt người khác. Đó đâu phải trò đùa, đó là cuộc sống thực sự của một con người".

Còn Kalhan Rosenblatt, nhà báo của NBC News, nhận định "memeification" của phiên tòa khơi lại vết thương cho những người sống sót sau bạo lực gia đình.

Ngay cả trong lĩnh vực giải trí, nơi meme có xu hướng dễ được tiếp nhận, "memeification" cũng có thể gây phản tác dụng. Tháng 8/2023, Warner Bros. đưa ra lời xin lỗi sau khi sử dụng meme "Barbenheimer" (ảnh ghép nhân vật chính của hai phim Barbie và Oppenheimer). Hình ảnh này đã vấp phải sự chỉ trích dữ dội từ khán giả Nhật Bản.

Warner Bros. "lấy làm tiếc về sự tham gia truyền thông xã hội thiếu tế nhị của mình", nhưng nhiều khán giả cho rằng hành động meme hóa này thể hiện "sự thiếu hiểu biết về bối cảnh thực tế".

Lê Vy