Bài 1: Miền Trung năm Thìn 1964 – trời sa xuống đất

Hiện nay ở miền Trung trung bình mỗi năm chịu ảnh hưởng của 13 cơn bão, 5 áp thấp nhiệt đới và 23 đợt gió mùa Đông Bắc. So với đỉnh lũ lịch sử năm 1999 nhiều nơi ở Thừa Thiên Huế, Quảng Nam cao hơn đỉnh lũ năm 1964. Thế nhưng trận lụt kinh hoàng năm 1964 sẽ còn mãi ám ảnh đến cư dân miền Trung như một thảm họa thế kỷ qua ngày giỗ lụt mùng 6.10 (ÂL).

Trời sa xuống đất

Như một sự trùng lặp, hiện tượng “nhựt thực giờ Ngọ” cũng được ghi lại bằng trực cảm trong trận lũ lụt năm Thìn – 1964 tại miền Trung. Các nhân chứng tại Quảng Nam mô tả giống nhau: Đầu tháng 10 (ÂL) nước từ trận lụt trước còn mấp mé không chịu rút / Mùng 4-10 (tức ngày 7-11-1964) mưa to kéo dài / Từ mùng 5-10 trời sa xuống đất / Giữa trưa đứng ngoài trời đưa bàn tay trước mắt cũng không nhìn thấy / Mưa kéo dài không ngớt đến ngày 6-10 thì nước vào / Tối mùng 6-10 nhà cửa bắt đầu trôi / Nước lên nhanh nhưng xuống chậm.

Trận lụt năm 1964 gây thiệt hại kinh hoàng cho các tỉnh miền Trung từ Thừa Thiên Huế, Quảng Nam, Quảng Tín (đơn vị hành chính của Việt Nam cộng hòa năm 1964), Quảng Ngãi và Bình Định. Đặc biệt tại Quảng Nam, cư dân ven hai con sông Thu Bồn – Vu Gia bị thiệt hại nặng nề nhất.

Theo tài liệu của nhà báo Hoàng Hải Vân, ông Phạm Khôi (tức Mười Khôi), Bí thư tỉnh ủy Quảng Nam thời kỳ đó mô tả: “Lụt từ trên nguồn đổ xuống bốn hướng. Từ Phước Sơn, Tân An xuống Giảng Hòa, từ sông Giằng, từ Tam Sơn xuống Tam Kỳ và từ Tam Kỳ xuống Bàu Bầu, An Hòa. Trận lụt to làm nước xuống rất mạnh đến nỗi núi lở từng cụm từng mảng, đẩy những tảng đá như cái nhà cái nong trôi đi, ở Trà My, Phước Sơn. Lụt đã mở thêm ra hai cửa biển và đổi cả dòng sông. Ruộng bị lấp ở Phương Đông, Dương Yên thành như sân bay. Ở Giảng Hòa 480 dân chết hết 400, đất lở hết không còn làng nữa. Trong tỉnh, 3.000 mẫu ruộng bị lấp, gần 6.000 người chết, huyện Quế Sơn là nặng nhất!”.

Sinh viên dược khoa Sài Gòn gói bánh chưng cứu trợ đồng bào miền Trung bị lụt năm 1964

Huyện Quế Sơn theo mô tả của ông Mười Khôi hiện nay tách thành hai huyện là Quế Sơn và Nông Sơn. Huyện Nông Sơn nằm ven sông Thu Bồn chính là rốn lũ năm Thìn – 1964. Theo số liệu điều tra vết lũ, mưa từ ngày 4 đến ngày 10-11-1964 mực nước tại trạm Nông Sơn đạt 22,16 mét. Tại các làng như Đông An, Khánh Bình, Cà Tang, Trung Phước… bị thiệt mạng gần hết. Nhiều gia đình, nhiều xóm tập trung tránh lụt trên gác gỗ hoặc nóc nhà bị cây cối trôi từ nguồn xuống càn quét theo dòng nước dữ. Cả một vùng mênh mông ngổn ngang dày đặc xác cây cối, nhà cửa, súc vật và người.

Bao nhiêu người thiệt mạng?

Ngày 13-11-1964 Chính phủ Việt Nam cộng hòa của ông Trần Văn Hương tổ chức họp báo quốc tế tại hội trường Diên Hồng (Sài Gòn) về tình hình lũ lụt miền Trung. Con số đưa ra tại cuộc họp báo của ông Trần Văn Hương cho thấy tỉnh Quảng Nam có 2.500 người thiệt mạng, 22.447 nhà cửa bị trôi, 96% hoa màu bị thiệt hại. Tỉnh Quảng Tín thiệt hại nhân mạng 1.270 người, 14.250 nhà cửa bị cuốn trôi, súc vật chết 83%, hoa màu thiệt hại 100%. Tỉnh Quảng Ngãi 1.000 người thiệt mạng, 14.000 nhà cửa bị sập cuốn trôi, súc vật chết 80%, hoa màu thiệt hại 80%… Tỉnh Quảng Tín thời điểm đó bao gồm các huyện lỵ kéo dài từ ngã ba Hương An (Quế Sơn hiện nay) đến giáp Quảng Ngãi, dân số 340.220 người, tỉnh Quảng Nam dân số 569.322 người, Quảng Ngãi 618.174 người.

Theo tài liệu đã dẫn ở trên, ông Mười Khôi cho biết lụt năm Thìn – 1964 số người thiệt mạng tại Quảng Nam lên đến 6.000. Heo, gà, trâu, bò bị trôi có đến 3 vạn con, tấp xuống ven biển làm thành một bờ đê súc vật. Mùa gặt đã thu hoạch về bị mất 35%. Khoai lúa còn ngoài đồng mất từ 70 đến 90%. Sinh lực bị hao kiệt… Trong khi đó số liệu của Tổ chức Y tế thế giới (WTO) Tây Thái Bình Dương vào năm 2011 cho biết trong vòng 50 năm qua Việt Nam có 20.000 người chết do bão so với 4.000 người chết do lũ lụt. Những trận bão tệ hại nhất trong thế kỷ này là trận bão năm 1964 khiến 7.000 người chết và bị thương…

Không rõ WTO dẫn từ nguồn nào, song chắc chắn số người bị thiệt mạng trong thiên tai năm 1964 là do lụt chứ không phải bão. Một số liệu khác trong bài báo “History of Hue swamped by flood water” năm 1999, đăng trên tờ Viet Nam News, Tiến sĩ Đỗ Đức Hùng nêu: Trận bão đổ bộ vào vùng bờ biển này năm 1964 gây lũ lớn ở 3 tỉnh Thừa Thiên – Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi cướp đi sinh mạng của gần 10.000 người…”. Có một điều hết sức lạ lùng, hiện nay đa phần người dân Quảng Nam luôn tin số liệu trong bài thơ “Thảm nạn quê hương” chúng tôi sẽ trích đăng dưới đây của nhà thơ Tường Linh là số liệu chính xác nhất. Số người thiệt mạng tại Quảng Nam trong bài thơ này là 4.000 người!

Phố cổ Hội An trong trận lụt 1964

Cột tay chờ chết

Hoạt động cứu hộ, cứu nạn trong trận lụt năm Thìn – 1964 gần như không có. Phần lớn người dân tự cứu nhau nhưng trong điều kiện, hoàn cảnh thời điểm đó mọi người coi như cùng chung số phận. Cần nhắc lại là năm 1964 do chiến tranh, làng mạc ven sông Thu Bồn – Vu Gia nghèo xơ xác, chỉ toàn nhà tranh vách đất, một làng may ra mới có được vài chiếc ghe nan thô sơ, hoàn toàn không có xuồng máy. Khi bị nước cuốn trôi, mạnh ai nấy bu bám bất cứ vật gì vớ được và may mắn được tấp vào một nóc nhà còn vững chắc hay một gò đất nào đó.

Cảnh ngộ cha nhìn thấy con, vợ nhìn thấy chồng, anh nhìn thấy em đuối sức thả tay chết trước mắt mà không cứu được hết sức bi thương. Nhiều gia đình, dòng họ cùng tránh lụt trên gác hay nóc nhà cầm chắc cái chết nên lấy dây gàu múc nước cột tay nhau với hy vọng không xác ai bị thất lạc. Khi nước rút ra, những người còn sống sót thân sơ thất sở vật vưỡng đi tìm người thân và bắt gặp nhiều “dây xác” dính chùm với nhau như vậy.

Sau lụt lớn, Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam Hồ Nghinh triệu tập Ban Thường vụ họp khẩn cấp để nghe tình hình thiệt hại. Khi bàn về chủ trương khắc phục hậu quả, ông Hồ Nghinh nêu phương châm: “Trời làm hại, bắt đất bồi thường” và chỉ thị: Phải tập trung toàn bộ lực lượng của cách mạng xuống đồng bằng vừa phối hợp với lực lượng địa phương giúp dân dựng, sửa lại nhà cửa, đào hầm, dọn vệ sinh, phòng chống các dịch bệnh; phát động một phong trào sản xuất rau màu ngắn ngày cứu đói…

Khu V trích xuất hai phần 3 lương thực để cứu dân. Ông Nguyễn Quốc Dũng – nguyên tiểu đoàn trưởng tiểu đoàn 72 đứng chân trên địa bàn Nông Sơn – Trung Phước cho biết: “Lụt vừa rút ra, chúng tôi liền xuống cơ sở ở vùng giải phóng để giúp đỡ bà con. Ngang qua các làng Thạch Bích, Bình Yên, Tí, Sé, Dùi Chiêng… thấy cảnh tan hoang chưa từng có. Hơn cả một trận địa B52 của Mỹ!”.

Hoạt động cứu hộ cứu nạn trong trận lụt năm Thìn – 1964 không có nhưng hoạt động cứu trợ và nhân đạo sau lụt diễn ra tương đối tốt, phần lớn là nhờ đồng bào Nam Bộ và nhất là Sài Gòn. Tại Sài Gòn, nhiều tổ chức tôn giáo, thương mại, sinh viên, học sinh… đã treo khẩu hiệu “Một triệu đồng bào miền Trung đang đói rét” nhằm quyên góp lương thực thực phẩm, thuốc men, quần áo… cho đồng bào miền Trung.

Các lực lượng đoàn thể, sinh viên Sài Gòn như nam, nữ Hướng Đạo, thanh niên, sinh viên Phật tử, thanh niên, sinh viên Công giáo, thanh niên thiện chí, các hội sinh viên Văn khoa, Dược khoa Sài Gòn, Kỹ thuật Phú Thọ, Cao Thắng… di chuyển từ Sài Gòn ra Đà Nẵng bằng máy bay DC3 tham gia cứu trợ. Sinh viên Sài Gòn tham gia cứu trợ được cho phép nghỉ học 3 tuần lễ.

Các đoàn cứu trợ từ Đà Nẵng vào Hội An và di chuyển bằng ca-nô từ Hội An ngược lên sông Thu Bồn. Quân đội Mỹ cũng cử một chiến hạm chở 1.300 tấn vật phẩm gồm bột mì, đậu nành, bắp, sữa, áo quần… của 3 tổ chức từ thiện cá nhân và tôn giáo Hoa Kỳ cập cảng Đà Nẵng. Số vật phẩm này được 24 máy bay trực thăng đưa đi phân phát cho các tỉnh Quảng Nam, Quảng Tín, Quảng Ngãi và Bình Định…

Nguyễn Minh Sơn. Ảnh TL

Nhà thơ Tường Linh sinh năm 1930, hiện đang sinh sống tại TP HCM. Quê ngoại của ông ở làng Đại Bình, quê nội ở làng Trung Phước nay thuộc huyện Nông Sơn tỉnh Quảng Nam. Bài thơ “Thảm nạn quê hương” được viết năm 1964 ngay sau trận lụt nay gần như trở thành bài thơ “dân gian” ở Quảng Nam, nhiều người già đều thuộc. Bài thơ này được tác giả chú thích là “Ghi theo lời kể của anh Cả Ngoạn”.

Thảm nạn quê hương

Không còn gì nữa cả
Không còn gì nữa cả em ơi!
Một tháng quê hương không bóng mặt trời
Một tháng quê hương mưa gào gió thét
Đất Quảng thân yêu người người rên siết
Sáu mươi năm lại đến “họa năm Thìn”
Thảm nạn này biết thuở nào quên!

Biết thuở nào quên!
Một tối nước lên, nước tràn lên khủng khiếp
Cả ngàn người, cả vạn người không chạy kịp
Nước réo ầm ầm át tiếng kêu la
Chới với. Ngửa nghiêng. Người cuốn theo nhà
Nhà theo sóng. Người không thấy nữa
Nhìn con trôi, mắt cha máu ứa
Ngoi lên, tay vợ níu lưng chồng
Rồi hai người thành hai xác giữa mênh mông
Tấp vào bờ thây của người ông
Giữ xác cháu, hàm răng ghim áo cháu
Nhà có mười người, hết đường phấn đấu
Sợi dây dài vội vã thắt tay nhau
Cây nước tràn lên, cây nước phủ đầu
Một “dây xác” trôi về đâu, ai biết…

Còn bao cảnh não nùng, bi thiết
Nói không cùng, ghi chẳng hết em ơi!
Đất Quảng quê ta chết bốn ngàn người
Kể chung miền Trung còn hơn thế nữa!
Người sống sót không còn nhà cửa
Không áo cơm, khô cả lệ thông thường
Cắn vành môi nhìn lại một quê hương
Bỗng run sợ tưởng đây miền địa ngục
Quê hương ta: một hình hài ngã gục
Gà Tan ơi, Trung Phước, Đại Bình ơi!
Đông An, Bình Yên… nước xóa cả rồi
Đá núi lấp đồng, bùn sông lấp xóm
Mưa vẫn còn rây trên quê hương ảm đạm
Đồng hoang vu còn giữ những thây người
Những thây người! Không đếm hết, em ơi!

Em hãy ghi: Ngày mùng 6 tháng 10
Năm âm lịch Giáp Thìn, em nhé!
Ngày giỗ quê hương, dù bao thế hệ
Thảm nạn này biết thuở nào quên
Xót thương về, em hãy đốt hương lên!

(còn tiếp)