Tuyên Quang phát huy giá trị di sản Nhảy lửa của đồng bào Pà Thẻn

Nghi lễ chứa đựng nhiều huyền bí

Nghi lễ Nhảy lửa của đồng bào Pà Thẻn ở tỉnh Tuyên Quang vừa được Bộ VHTT&DL ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây sẽ là động lực góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản độc đáo này của người Pà Thẻn.

Theo quan niệm của đồng bào dân tộc Pà Thẻn, ngọn lửa tượng trưng cho sự sống, sự ấm no hạnh phúc và không thể thiếu trong đời sống. Vì vậy, Nhảy lửa là lễ hội tiêu biểu của người Pà Thẻn, thường được tổ chức hàng năm vào lúc giao thời giữa năm cũ và năm mới hoặc khi vào vụ thu hoạch lúa mùa (tháng 10, tháng 11 âm lịch).

Để chuẩn bị cho lễ nhảy lửa, ngay từ buổi chiều, các thanh niên đã gánh củi về, đốt ở ngoài sân. Ảnh: tuyenquang.gov.vn

Người Pà Thẻn xưa cho rằng, tổ chức nhảy lửa vào lúc này là để tạ ơn thần linh đã phù hộ cho một năm mùa màng tốt tươi, cuộc sống no ấm, dân bản khỏe mạnh không ốm đau bệnh tật. Đốm lửa được đốt lên cũng sẽ giúp xua đi ma tà, quỷ dữ và cái lạnh lẽo của mùa đông.

Trong lễ Nhảy lửa, các chàng trai Pà Thẻn sẽ thay nhau nhảy trên đống than hồng, dùng cả tay và chân trần tiếp xúc với than lửa cho tới khi lửa tàn. Điều huyền bí nhất là những người tham gia nhảy lửa không hề bị bỏng.

Theo nghệ nhân, thầy cúng Phù Văn Thành, người Pà Thẻn thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang, nhảy lửa tiếng Pà Thẻn gọi là “pò dí”. Phẩm vật trong Lễ Nhảy lửa chỉ đơn giản là một bát nước lã để trên bàn thờ. Ngoài ra còn có mâm lễ nhỏ với lễ vật là một chiếc thủ lợn hoặc một con lợn nhỏ.

Để chuẩn bị lễ Nhảy lửa, ngay từ buổi chiều, đồng bào Pà Thẻn đã mang củi về đốt ở ngoài sân và phải được nhóm lên từ lửa của chiếc đèn trên mâm lễ. Bởi, người Pà Thẻn quan niệm, đó là ngọn lửa thiêng, nơi ngự trị của thần lửa.

Thành viên tham gia nhảy lửa có khoảng từ 8 đến 10 người, là những thanh niên khỏe mạnh trong bản. Ảnh: tuyenquang.gov.vn

Phần lễ cúng khá ngắn gọn với 3 bài cúng bằng tiếng Pà Thẻn trình bày rõ với thần linh về lý do của buổi Lễ. “Lý do phải mang ý nghĩa tốt đẹp như lễ tạ ơn, lễ cúng lúa mới, giải hạn, chữa bệnh cho dân bản... mới mời được thần về. Thầy cúng phải mời 28 vị thần tất cả, trong đó, quan trọng nhất là thần lửa”, nghệ nhân Phù Văn Thành nói.

Mặc dù so với nhiều nghi lễ khác thì Nhảy lửa là nghi lễ được tổ chức khá giản đơn, nhẹ nhàng từ lễ vật đến bài cúng, nhưng muốn lễ Nhảy lửa thành công, hiệu quả thì từ người làm lễ đến người nhảy lửa phải có tâm sáng, lòng thành mới được thần lửa “độ”.

Đặc biệt, khi làm lễ, thầy cúng và những người tham gia lễ cúng phải nhập tâm, đầu lắc lư, hai chân thầy rung lên đều đặn theo nhịp gõ của đàn Pàn dơ. Người Pà Thẻn tin rằng, lúc này họ đang xuất hồn đi chu du ở thế giới bên kia để trò chuyện với các vị thần.

“Người Pà Thẻn quan niệm, Nhảy lửa là cho thánh tắm nước. Lửa tượng trưng cho khỏa nước, nghịch nước; lăn qua lửa là tắm nước, cho than hồng vào miệng là uống nước. Người nhảy lửa được thần linh chấp nhận, da thịt hoàn toàn không có vết bỏng, thậm chí đầu tóc cũng không có một vệt cháy xém nào. Lửa lúc ấy là “nước”, nên nước thậm chí không khiến quần áo bốc cháy”, thầy cúng Phù Văn Thành lý giải về sự kỳ bí của lễ Nhảy lửa.

Cùng với thời gian tiến hành lễ Nhảy lửa, các thầy cúng người Pà Thẻn thường bắt đầu làm lễ truyền nghề cho những ai muốn học. Thông thường, tất cả nam giới người Pà Thẻn đều có thể học nghề. Tuy nhiên, để tìm được một người “kế nghiệp” không hề đơn giản.

Lý dó là nghi lễ linh thiêng này đòi hỏi người thầy cúng phải thông thạo tất cả các nghi lễ khác với hàng trăm bài cúng bằng tiếng Pà Thẻn. Hơn nữa, dù đã thuộc lòng các bài cúng, nhưng không có duyên, không được thần chọn thì không thể mời thần về trong dịp nhảy lửa, đồng nghĩa người nhảy không “vào lửa” được.

Thầy cúng làm lễ cho các thanh niên rồi họ lần lượt nhảy vào đống than lửa rực hồng với bàn chân, tay trần. Ảnh: tuyenquang.gov.vn

Lễ nhảy lửa mang bản sắc riêng của cộng đồng người Pà Thẻn, có tác động mạnh mẽ, sâu sắc đến đời sống tâm linh, đến việc hun đúc nên tâm hồn, tính cách người Pà Thẻn, thể hiện sức mạnh phi thường của con người dám đương đầu với khó khăn, thách thức, xua đuổi những điều không may mắn.

Lễ hội không chỉ phản ánh vai trò và địa vị của những người thầy cúng trong xã hội trước kia, mà còn là bằng chứng thể hiện những yếu tố văn hóa, tín ngưỡng nguyên thủy sơ khai, niềm tin vào thế giới thần linh và những thế lực siêu nhiên.

Nhảy lửa đã trở thành sản phẩm du lịch

Theo Chủ tịch UBND xã Hồng Quang Phù Đức Lâm, lễ Nhảy lửa của dân tộc Pà Thẻn có một thời gian khá dài bị cấm nên có nguy cơ mai một. Năm 2008, khi ngành Văn hóa tỉnh Tuyên Quang và chính quyền huyện Lâm Bình khôi phục lại, nghi lễ Nhảy lửa mới được phục hồi.

Thực hiện Dự án 6 thuộc Chương trình MTQG 1719 giai đoạn 2021-2025, Sở VHTT&DL tỉnh Tuyên Quang đã triển khai nhiều hoạt động nhằm nâng cao năng lực bảo tồn văn hóa, tổ chức truyền dạy, nâng cao ý thức bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh.

Điều kì lạ nhất là những người tham gia nhảy lửa không thấy đau đớn và cũng không hề bị bỏng. Ảnh: tuyenquang.gov.vn

Lễ hội Nhảy lửa của người Pà Thẻn đã có lịch sử lâu đời và được gìn giữ, duy trì qua nhiều thế hệ. Hiện nay, tỉnh Tuyên Quang đang từng bước xây dựng Lễ hội nhảy lửa trở thành sản phẩm du lịch đặc thù để thu hút khách du lịch trong và ngoài nước muốn khám phá văn hóa độc đáo của người dân tộc Pà Thẻn.

Theo ông Phù Văn Thành, nhờ phát triển nghi lễ nhảy lửa, cuộc sống của bà con nhộn nhịp hơn hẳn. Một số đoàn khách du lịch đã đến thôn Thượng Minh thuê homestay để chụp ảnh, xem nhảy lửa, trải nghiệm dệt thổ cẩm, trải nghiệm làm nông cùng bà con, ra suối bắt cá… Nhờ đó, đồng bào Pà Thẻn có nhiều việc làm hơn, thu nhập cao hơn trước.

Dân tộc Pà Thẻn (còn có tên gọi là Pà Hưng) là dân tộc có tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Mông - Dao, đây là dân tộc có số dân rất ít. Ở Tuyên Quang, đồng bào cư trú chủ yếu tại thôn Thượng Minh, xã Hồng Quang, huyện Lâm Bình và xã Linh Phú, huyện Chiêm Hóa, (Tuyên Quang) với khoảng 700 nhân khẩu.

T.Toàn