Tranh Kim Hoàng, vàng son còn mãi!

Trải qua thời gian, tranh Kim Hoàng từng bị mai một nhưng sau này, dòng tranh dân gian ở đất Kinh Kỳ dần hồi sinh. Tết đến xuân về, tranh Kim Hoàng vẫn được nhiều người nhắc nhớ bởi những giá trị nghệ thuật gắn liền với đời sống tinh thần của cộng đồng.

Đặc sắc tranh Kim Hoàng

Tranh Kim Hoàng là tên thường gọi của một dòng tranh dân gian phát triển khá mạnh từ thế kỷ 18 đến thế kỷ 19 của làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây cũ, nay là Hà Nội. Dòng tranh này mang một nét đặc trưng khác biệt với hầu hết các dòng tranh dân gian khác chính là màu sắc. "Tranh Đỏ" là cái tên thường được dân gian gọi để phân biệt tranh dân gian Kim Hoàng và các loại tranh dân gian Đông Hồ hay Hàng Trống.

Tranh Kim Hoàng giới thiệu tại một triển lãm.

Tranh lợn Kim Hoàng.

Giấy in không quét điệp như tranh Đông Hồ (tranh giấy điệp trắng hay còn gọi là tranh trắng), cũng không dùng giấy xuyến, giấy dó như tranh Hàng Trống (tranh trắng mộc) mà in trên giấy màu đỏ, giấy hồng điều, giấy tầu vàng. Tranh lợn bột in hình con lợn mình đen, viền trắng cách điệu rất ngộ nghĩnh giống như những con lợn đất bán ở chợ, trên nền giấy đỏ tạo một vẻ đẹp riêng gây ấn tượng mạnh mẽ của tranh Kim Hoàng.

Tranh Kim Hoàng cũng đủ loại tranh thờ cúng, chúc tụng như một số dòng tranh khác cùng thời (Đông Hồ, Hàng Trống). Nhưng tranh Kim Hoàng lại kết hợp nhiều ưu điểm của hai dòng tranh đó. Tranh Kim Hoàng có nét khắc thanh mảnh, tỉ mỉ hơn tranh Đông Hồ; màu sắc tươi như tranh Hàng Trống. Về màu, tranh Kim Hoàng dùng mực tàu, trắng là thạch cao, phấn; chàm, xanh chàm từ mực tàu hòa với nước chàm và các màu hóa học.

Dùng bút màu để tô điểm, chấm phá theo cảm hứng riêng.

So với tranh Đông Hồ, thì tranh Kim Hoàng cũng mang nhiều yếu tố khác biệt. Có lẽ do gần gũi với chốn thị dân hơn, nên khi vẽ, sản xuất tranh dù phục vụ nông dân nhưng từ nguyên liệu đến cảm hứng thẩm mĩ đều chịu ảnh hưởng của thành thị. Dân Kim Hoàng thuộc nhiều họ khác nhau ở xen lẫn, các họ Nguyễn Sĩ (đông nhất), Nguyễn Thế, Trần Đức, Trần, Phạm, trước kia có làm tranh và đã tổ chức được phường tranh Kim Hoàng.

Màu của tranh, ngoài màn nền, trước hết là "màu đen" in từ ván gỗ lên giấy. Màu này lấy từ những thỏi mực đen mực tàu. Bảng màu ở Kim Hoàng có trắng, vàng, xanh lơ, xanh lá cây (xanh lục), chàm, tím, hồng, đỏ sẫm. Trừ màu chàm mua nguyên liệu về chế lấy, các màu khác đều có bán ở thị trường. Muốn có màu chàm thì đem cây chàm ngâm riêng cành và lá, sau đó chắt bỏ nước trong, rồi gạn lấy chất cái đánh nhuyễn ra.

Ván in tranh Kim Hoàng.

Màu chàm thường trộn với mực đen để tạo ra thứ màu xanh đen. Màu trắng thì mua phấn thạch cao, ngâm nước cho mềm rồi đánh nhuyễn. Các màu trên, khi dùng phải pha keo da trâu. Khó pha nhất là màu phẩm hồng, pha khéo thì được màu cánh sen tươi, không đúng cách thì chuyển thành màu máu đỉa.

Sau khi chuẩn bị đầy đủ nguyên liệu, lễ giỗ Tổ phường được diễn ra, các gia đình nhận ván về, cả nhà tập trung vào in và "chấm phẩm". Quy trình in cũng có nguyên tắc chung như in tranh Đông Hồ. Ván in để ngửa, dùng chổi thông, nhúng vào chậu mực, rồi quét lên ván gỗ, sau đó đặt úp tờ giấy đỏ lên mặt ván dùng xơ mướp tấm sáp hoặc nén, xoa phía trên tờ giấy, cho nét và màng hình đen từ ván in dần lên mặt giấy.

Tranh Kim Hoàng có màu đỏ đặc trưng.

Bóc giấy ra sẽ được tranh đen trên nền giấy đỏ. Nét ở tranh Kim Hoàng do không in lên giấy điệp (có gợn gồ ghề hơn) nên đen tuyền, mịn, mượt chứ không được rỗ xốp như "màu đen" ở tranh Đông Hồ. Đã có hình in đen rồi, dựa vào những phần mảng của nét để từ các màu khác mà nhân dân địa phương gọi là "chấm phẩm". Về hình thức này, thì tranh Kim Hoàng lại khá giống với Làng Sình.

Theo truyền thống, khi còn tổ chức phường tranh thì toàn bộ ván là tài sản của phường, do chủ phường giữ, hàng năm đến ngày rằm tháng mười một âm lịch, sau khi làm lễ giỗ ông Tổ phường, ván được chia cho các gia đình mang về in. Trong quá trình sản xuất tranh Tết, các gia đình có thể đổi ván cho nhau để in nhiều mẫu. Hết mùa ván in lại tập trung giao cho chủ phường giữ.

Tranh Kim Hoàng ngày Tết

Các cụ ở Kim Hoàng còn nhớ tranh Tết trước đây có nhiều loại khác nhau, phổ biến nhất là tranh thờ gồm các bức Ông Công (tức Thổ Công), Ông Táo (tức Táo Quân) và Ông Sư (tức Tiên sư). Đấy là ba vị thần mà các gia đình nông dân hay thợ thủ công nào cũng rất sùng kính. Các tranh để trang trí nhà cửa, đồng thời để cầu mong làm ăn phát đạt, may mắn, thì có các bức Tiến Tài, Tiến Lộc, Lợn Gà.

Tranh gà Kim Hoàng.

Các tranh Đi cày và Đi bừa vừa nói lên sự lao động vất vả, vừa tỏ ý cầu mong được no ấm. Vui nhất là những tranh về cảnh sinh hoạt tình tứ của trai gái như Hứng dừa và cảnh hội làng như Đánh vật, Chọi trâu, Chọi gà tỏ rõ một tinh thần thượng võ cao. Lại có cả những tranh mang tính răn dạy theo phương ngôn như Thuận vợ thuận chồng tát bể đông cũng cạn, hay theo tích truyện hiếu nghĩa trong Nhị thập tứ hiếu, hoặc vài cảnh trong truyện Nôm dân gian như Thạch Sanh.

Ngoài ra còn có những bức hoành đại tự "Đức lưu quang" (Đức tốt giữ mãi ánh sáng) và "Phúc mãn đường" (Phúc chứa đầy nhà) mà trong từng nét chữ còn được cài hoa lá, thể hiện cảnh sắc bốn mùa. Cùng với những hình ảnh, trong nhiều tranh còn khắc kèm cả bài thơ hoặc câu đối hay một lời chúc tụng để nói rõ chủ đề của bức tranh.

Tranh Kim Hoàng ngày tết tươi tắn.

Tranh Kim Hoàng bắt đầu làm từ sau lễ giỗ tổ cho đến giáp Tết. Thời tiết giá rét làm cho phẩm pha vào keo sẽ đông quánh, vì thế bát màu phải đặt trên bếp nóng để vẽ. Nếu bếp nóng quá, màu phạm sẽ không tươi mà bị xỉn lại. Các màu sa thanh và sa lục là bột đất, nên sau khi chấm màu mà để khô thì sẽ hơi nháp.

Chấm màu xong, các nét in ban đầu bị phủ đè gần hết, nên giữa các mảng màu không còn đường bờ gìm giữ lại, sẽ bồng bềnh, chao đảo. Tờ tranh để vậy coi như xong. Nhưng muốn tăng hiệu quả nghệ thuật phải được nâng cao bằng kỹ thuật in đồ, tức in lại nét đen lên trên các mảng màu, in sao cho trùng với nét đen in ban đầu. In đồ là việc khó, chỉ những người cứng tay nghề mới làm được.

Tranh đấu vật.

Những ngày giáp Tết xưa, không khí làm tranh lại nhộn nhịp ở các gia đình, mọi người làm việc tất bật, làm ngày rồi tối đến lại chong đèn ba dây mà chấm phẩm. Sau một tháng làm tranh, đến ngày rằm tháng Chạp thì phường làm lễ Thánh sư, rồi mới mang tranh đi bán.

Tranh hứng dừa Kim Hoàng.

Tranh dân gian Kim Hoàng đã, đang được khôi phục.

Tranh Kim Hoàng được quẩy về các chợ như Sấu Giá, chợ Sơn Đồng, chợ Chùa Thầy, chợ Phùng, chợ Vạng, chợ Trám Trôi, chợ Canh, chợ Diễn, chợ Tây Tựu… Thời thịnh nhất, mỗi chợ có đến 5 - 10 chiếu tranh. Các cụ cao niên kể lại, những năm phát đạt, đi chợ bán tranh về phải được một gánh tiền Tự Đức nặng.

Ngày nay, một vài ván in của dòng tranh này còn được lưu giữ ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam. Nhiều nghệ nhân, nhà nghiên cứu mỹ thuật cũng đã nỗ lực hồi sinh dòng tranh này, qua đó góp phần gìn giữ tranh Kim Hoàng trong xã hội hiện đại với nhiều loại hình nghệ thuật mới bủa vây.

Hoa Quỳnh