Sinh kế từ cây dược liệu ở miền núi xứ Thanh

Mô hình cây sâm Báo mang lại nguồn thu nhập cao cho người dân xã Nam Tiến (Quan Hóa).

Năm 2023, gia đình ông Ngân Đức Hạnh ở bản Hắc, xã Trí Nang (Lang Chánh) đã mạnh dạn đầu tư trồng 1,5ha cây đu đủ đực lấy hoa, bước đầu mang lại hiệu quả kinh tế cao. Ông Hạnh cho biết: Trước đây, diện tích đất nông nghiệp của gia đình chủ yếu trồng cây lâm nghiệp, ngô, sắn, hoa màu nên hiệu quả kinh tế không cao. Năm 2023, được HTX Nông nghiệp An toàn và hữu cơ Lang Chánh cung ứng giống cây đu đủ, phân bón, hướng dẫn quy trình kỹ thuật chăm sóc, thu hoạch, đồng thời ký hợp đồng bao tiêu sản phẩm, nên gia đình đã mạnh dạn chuyển đổi 1,5ha đất sản xuất kém hiệu quả sang trồng cây đu đủ lấy hoa, xen canh với cây xoài. Ưu điểm của cây đu đủ đực sinh trưởng và phát triển tốt, ít sâu bệnh, chi phí thấp. Đặc biệt cây đu đủ đực ưa vùng đất cao, thời gian từ 3 đến 4 tháng là cho thu hoạch.

Do phù hợp với thổ nhưỡng, khí hậu và được áp dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào chăm sóc, nên diện tích cây đu đủ sinh trưởng, phát triển tốt, sau gần 4 tháng bắt đầu cho thu hoạch. Đến nay, diện tích cây đu đủ bắt đầu ra hoa đại trà, bình quân mỗi tháng gia đình ông thu hoạch 2 lứa hoa, với sản lượng gần 1 tấn. Sản phẩm hoa đu đủ được HTX Nông nghiệp An toàn và hữu cơ Lang Chánh đến tận vườn thu mua để chế biến dược liệu, với giá bán tại ruộng 28.000 đồng/1 kg. Trừ chi phí, mỗi tháng gia đình ông thu lãi trên 17 triệu đồng. Giá trị kinh tế từ cây đu đủ mang lại cao hơn rất nhiều cây trồng khác mà không phải bỏ vốn và công chăm sóc. Được biết, hiện nay không chỉ gia đình ông Hạnh đang làm giàu từ hoa đu đủ đực mà tại xã Trí Nang có hàng chục hộ ở các thôn En, Năng Cát, Hắc, Giàng Vìn trồng loại cây này với diện tích khoảng 6ha.

Những năm gần đây, huyện Bá Thước xác định phát triển cây quýt hôi bản địa trở thành cây hàng hóa. Huyện Bá Thước đã vận động người dân trồng cây quýt hôi, đồng thời tuyên truyền, hỗ trợ bà con chăm sóc, tỉa cành, bón phân đúng quy trình và thời kỳ. Đến nay, trên địa bàn huyện đã có gần 800 hộ trồng quýt hôi, với diện tích 80ha, tập trung tại các xã Ban Công, Thành Lâm, Thành Sơn, Lũng Cao, Cổ Lũng, Lũng Niêm... Trung bình, 1ha quýt cho thu hoạch bình quân 6 tấn quả/năm, thu nhập 90 triệu đồng. Hiện nay, cây quýt hôi Bá Thước đã được cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý. Cùng với các chương trình hỗ trợ, phục tráng, nhân giống, huyện Bá Thước đang tích cực thực hiện bảo tồn nguồn gen, áp dụng các tiến bộ khoa học - kỹ thuật mới vào việc chọn tạo và sản xuất giống cây đạt chất lượng, đưa cây quýt hôi vào phát triển trong các hộ gia đình nhằm mở rộng cả quy mô diện tích và chất lượng sản phẩm, nâng cao thu nhập cho người dân; tạo ra sản phẩm đặc trưng theo Chương trình OCOP để phục vụ phát triển du lịch gắn với Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông. Được biết, các sản phẩm làm từ quả quýt hôi được khách du lịch rất ưa chuộng, thường mua về làm quà. Hiện nay, sản phẩm trà quýt hôi của Công ty TNHH Puluong Cuisine đã đạt tiêu chuẩn OCOP 3 sao.

Với lợi thế về khí hậu, thổ nhưỡng, cuối năm 2021, xã Nam Tiến (Quan Hóa) đã phối hợp với HTX dịch vụ Vinaco ở TP Thanh Hóa trồng thử nghiệm 3ha cây sâm Báo ở bản Ken và bản Ngà. Các hộ tham gia mô hình được HTX dịch vụ Vinaco ở TP Thanh Hóa hỗ trợ trả chậm giống, phân bón, bạt phủ, thuốc bảo vệ thực vật, được tập huấn kỹ thuật trồng, chăm sóc, thu hoạch đồng thời thu mua sản phẩm cho bà con. Do phù hợp với thổ nhưỡng, khí hậu và được chăm sóc đúng quy trình kỹ thuật, cây sâm Báo phát triển tốt, năng suất ước đạt 2,7 tấn củ/ha. Sản phẩm củ sâm Báo được các kỹ sư HTX dịch vụ Vinaco kiểm tra, đánh giá hàm lượng dinh dưỡng đạt yêu cầu và thu mua sản phẩm với giá 150.000 đồng/kg. Theo tính toán của người dân, 1ha sâm Báo, trừ chi phí người dân thu lãi 120 - 150 triệu đồng, cao gấp nhiều lần so với nhiều loại cây trồng khác.

Theo số liệu điều tra năm 2015 của Viện Dược liệu Việt Nam, tỉnh Thanh Hóa có 529 loại dược liệu bản địa. Trong đó, có 42 loài thuộc diện quý hiếm có tên trong Danh mục Đỏ cây thuốc Việt Nam và Sách Đỏ Việt Nam 2007 có nguy cơ bị tuyệt chủng, cần được bảo tồn và phát triển cấp bách như: lan kim tuyến, ba kích, diệp hạ châu đắng, củ mài, bảy lá một hoa... Các loại dược liệu phân bố tập trung ở Vườn Quốc gia (VQG) Bến En và các Khu bảo tồn thiên nhiên Xuân Liên, Pù Luông, Pù Hu . Một thời gian dài, việc thu hái dược liệu quý diễn ra ở mức độ cao dẫn đến nguy cơ đe dọa tuyệt chủng. Những năm qua, thông qua các chương trình, dự án nghiên cứu khoa học, các khu bảo tồn thiên nhiên và VQG đã xây dựng các mô hình lưu giữ, bảo tồn các nguồn gen dược liệu, nhất là nguồn gen dược liệu quý hiếm, đồng thời sản xuất dược liệu hàng hóa, tạo thu nhập cho người dân trong khu vực vùng lõi và vùng đệm.

Theo thống kê, từ năm 2020 đến nay, Sở Khoa học và Công nghệ đã triển khai 9 nhiệm vụ khoa học công nghệ nông thôn - miền núi về cây dược liệu. Việc nhân giống và trồng đại trà tuân thủ tuyệt đối quy trình kỹ thuật, nên bước đầu các mô hình cây dược liệu dưới tán rừng đều có hiệu quả. Ngoài nguồn giống được thu hái và ươm thành công, quá trình trồng thử nghiệm tại các vùng rừng cho thấy các loại cây dược liệu này sinh trưởng tốt, cho năng suất và chất lượng tương đương với việc sinh trưởng tự nhiên. Nhiều mô hình cây dược liệu dưới tán rừng bước đầu thành công và mang lại hiệu quả kinh tế, như: Mô hình trồng 3 loài cây dược liệu dưới tán rừng ở Khu bảo tồn loài Nam Động và cây huyết đằng, ngũ gia bì ở Quan Hóa; sâm Ngọc Linh, lan kim tuyến của Công ty CP Sông Mã tại bản Năng Cát, xã Trí Nang (Lang Chánh); Dự án khoa học Ứng dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật xây dựng mô hình trồng, chế biến và tiêu thụ các loài dược liệu giảo cổ lam, hà thủ ô đỏ, đẳng sâm tại 2 huyện Bá Thước và Quan Hóa; bảo tồn và phát triển bền vững các loài cây thuốc tại VQG Bến En; ứng dụng tiến bộ khoa học - kỹ thuật xây dựng mô hình nhân giống, trồng, chế biến tinh dầu Quế Ngọc, gắn với tiêu thụ chuỗi giá trị tại huyện Thường Xuân; ứng dụng khoa học và công nghệ xây dựng mô hình nhân giống, trồng, chế biến và tiêu thụ cây sả ở các huyện miền núi tỉnh Thanh Hóa; ứng dụng khoa học và công nghệ xây dựng mô hình liên kết trồng, chế biến, tiêu thụ một số loài dược liệu, gắn với phát triển du lịch sinh thái tại các huyện miền núi; nghiên cứu bảo tồn và phát triển một số loài dược liệu quý hiếm có giá trị kinh tế cao tại các huyện miền núi; nghiên cứu kỹ thuật nhân giống và xây dựng mô hình trồng thử nghiệm loài dược liệu la hán quả tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông...

Để phát triển cây dược liệu ở miền núi, ngày 24/11/2022, UBND tỉnh Thanh Hóa đã phê duyệt Đề án “Phát triển các mô hình cây trồng, vật nuôi, dược liệu, sản phẩm có lợi thế khu vực miền núi Thanh Hóa, giai đoạn 2022-2025”. Trong đó, khôi phục trồng và nhân rộng mô hình trồng các loài dược liệu quý, như: Lan kim tuyến, sâm Ngọc Linh, sâm Lai Châu, bảy lá 1 hoa, tam thất... dưới tán rừng. Trồng lan kim tuyến, sa nhân, màng tang, an xoa, xạ đen, ba kích, sa nhân tím, sâm Bố Chính, bình vôi, khôi tía, nhân trần... theo hướng tập trung. Đây là điều kiện thuận lợi để các địa phương trong tỉnh nói chung, khu vực miền núi nói riêng bảo tồn và phát triển cây dược liệu, mở ra hướng sinh kế bền vững cho người dân.

Trong thời gian tới, ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn Thanh Hóa sẽ tiếp tục nghiên cứu và nhân rộng các mô hình trồng dược liệu dưới tán rừng đã thành công. Đồng thời, có nhiều giải pháp thu hút, kêu gọi các doanh nghiệp liên kết đầu tư theo chuỗi để gắn trồng, sản xuất và chế biến, qua đó góp phần bảo tồn và nâng cao chất lượng giá trị các loại dược liệu trồng tự nhiên.

Bài và ảnh: Thiện Nhân