Những nghệ nhân dân gian giữ nét đẹp văn hóa

Nghệ nhân Hà Văn Thuấn dạy đánh đàn tính, hát then cho thế hệ trẻ. Ảnh: Ngọc Ánh

Khát vọng đưa người trẻ về với cội nguồn

Nào sỉ cào vìa pà (Con chào ông bà đi nào!).

Hello ông, hello bà ạ!

Trong căn nhà nhỏ nơi bản Pình, xã Trung Minh (huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang), Nghệ nhân dân gian Chu Tuần Ngân kể cho chúng tôi nghe đoạn đối thoại ngắn của một gia đình trong bản. Ông bảo, trong xu thế hội nhập và phát triển hiện nay, những người trẻ biết nói tiếng phổ thông, đến trường được học ngôn ngữ nước ngoài nên “mất gốc” tiếng mẹ đẻ, tiếng dân tộc là chuyện không hiếm. Đây là nỗi buồn mà người già như ông trăn trở lắm!

Những năm gần đây, tình trạng văn hóa “lai căng” trong giới trẻ làm ảnh hưởng không nhỏ đến việc giữ gìn văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số. Bên cạnh tiếng nói thì trang phục, phong tục tập quán dần bị “Âu hóa” dẫn đến sự “đứt gãy văn hóa” khiến nhiều nghệ nhân không khỏi trăn trở. Do đó, để “thắp lửa” tình yêu văn hóa dân tộc cho người trẻ, những nghệ nhân đã có cách làm riêng như tổ chức những lớp học miễn phí đến việc “tiếp lửa” phong trào văn hóa, văn nghệ tại các bản làng, trường học.

Nghệ nhân Ưu tú Hà Văn Thuấn, xã Tân An (huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang) là người dày công trong việc bảo tồn văn hóa truyền thống của dân tộc Tày. Ông nổi tiếng với khả năng khai thác, biểu diễn thuần thục các làn điệu hát then cũng như cách làm đàn tính. Bao năm qua, bằng ngọn lửa đam mê và cái tâm của mình, ông đã đứng ra mở lớp dạy hát then, đàn tính miễn phí cho anh em họ tộc, bà con ở các địa phương trên địa bàn tỉnh. Nhờ sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của nghệ nhân, nhiều người trẻ từ sự yêu thích, say mê đã ngày càng hát hay, đàn giỏi. Em Nông Thị Tuyết Mai là hạt nhân văn nghệ của xã Phúc Thịnh (huyện Chiêm Hóa). Tuyết Mai đã có 1 năm theo học hát then, cọi tại nhà nghệ nhân Hà Văn Thuấn. Nhờ vậy, Mai đã hát được nhiều bài then khó theo điệu “tàng bốc”, “tàng nặm”. Mai còn là thành viên Câu lạc bộ hát then, đàn tính của thôn, được tham gia các hội diễn văn nghệ của xã.

Không chỉ dạy hát, đánh đàn hay thực hiện các nghi lễ truyền thống của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh, các nghệ nhân còn là người dạy chữ, dạy cách làm người cho thế hệ. Điển hình như Nghệ nhân Ưu tú Tiêu Sơn Học, thôn Đồng Giàn, xã Đội Bình (huyện Yên Sơn) mở lớp dạy học chữ Cao Lan; Nghệ nhân Ưu tú Chu Tuần Ngân, xã Trung Minh (huyện Yên Sơn) mở lớp học tiếng Dao tiền; Nghệ nhân Ưu tú Hà Ngọc Cao mở lớp dạy chữ Nôm Tày và truyền dạy cho các học trò các nghi lễ thờ cúng; Nghệ nhân Ưu tú Lục Văn Bảy, dân tộc Sán Dìu, xã Ninh Lai (huyện Sơn Dương) mở lớp dạy chữ Sán Dìu và hát soọng cô...

Nghệ nhân Ưu tú Tiêu Sơn Học, thôn Đồng Giàn, xã Đội Bình (huyện Yên Sơn) chia sẻ, trong cuộc sống hiện nay, nhiều luồng văn hóa khác nhau đã du nhập đến các bản làng. Bọn trẻ được học tiếng Kinh, tiếng nước ngoài mà lại quên không học, không nói tiếng dân tộc mình. Trăn trở mãi, ông tự đứng ra tổ chức lớp học ngay tại nhà. Anh Trần Văn Bảo, xã Tân Long (huyện Yên Sơn) đã có 5 năm là học trò của ông Học tâm sự, đến nay, anh đã đọc thông, viết thạo chữ Hán-Nôm. Biết đọc, biết viết tiếng dân tộc mình là một điều có ý nghĩa lớn lao với bản thân anh và gia đình. Anh cảm thấy rất vui và tự hào về những truyền thống văn hóa của dân tộc mình.

Để tre già măng mọc

Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Tuyên Quang, trên địa bàn tỉnh hiện có 10 nghệ nhân đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian. Trong đó, có 2 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân và 8 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú.

Nghệ nhân dân gian Lý Hải Thanh, thôn Đá Bàn, xã Mỹ Bằng (huyện Yên Sơn) làm tranh thờ của người Dao. Ảnh: Ngọc Ánh

Thực tế cho thấy, các nghệ nhân vẫn luôn tâm huyết, cố gắng gìn giữ, bảo tồn văn hóa phi vật thể để trao truyền cho thế hệ mai sau cái hồn cốt của dân tộc. Tuy nhiên, hầu hết những người “giữ lửa” cho loại hình văn hóa này lại thuộc lớp người cao tuổi. Trong khi đa số họ đều là những người lao động ở các vùng nông thôn phải hằng ngày đối diện với nỗi lo cơm, áo, gạo, tiền. Nhiều nghệ nhân dù tuổi đã cao nhưng đang phải chật vật với cuộc sống mưu sinh. Họ không còn nhiều thời gian để chờ đợi các chính sách đãi ngộ. Ông Hà Ngọc Cao, xã Xuân Quang (huyện Chiêm Hóa) chia sẻ: “Từ khi được phong danh hiệu Nghệ nhân dân gian năm 2017 đến nay, tôi vẫn như trước khi nhận danh hiệu, miệt mài truyền dạy văn hóa dân gian theo hình thức tự nguyện, miễn phí vì cộng đồng”.

Do đó, theo Nghệ nhân Ưu tú Sầm Văn Dừn, xã Đại Phú (huyện Sơn Dương) thì nhiều nghệ nhân hiện nay mong muốn được tạo điều kiện về vật chất cũng như tinh thần để cống hiến trọn vẹn hết mình quãng thời gian còn lại cho văn hóa dân tộc mình. Trên thực tế, nhiều nghệ nhân dân gian ở các tỉnh khác sống được bằng nghề bởi địa phương đã gắn kết được trình diễn văn hóa với phát triển du lịch. Điển hình như các tỉnh miền Tây Nam Bộ, các nghệ nhân dân gian đờn ca tài tử thường xuyên có nhiều buổi biểu diễn phục vụ du khách hay các nghệ nhân ca Huế cũng thường xuyên được mời biểu diễn trong các tour, tuyến du lịch.

Ông Tống Đại Hồng, Chi hội Văn nghệ dân gian Tuyên Quang chia sẻ, trong những năm gần đây, du lịch văn hóa xứ Tuyên khá phát triển. Do đó, các cấp, các ngành địa phương cần có cơ chế chính sách gắn kết văn hóa, trình diễn nghệ nhân dân gian và du lịch để các nghệ nhân sống được bằng nghề.

Bên cạnh đó, cũng cần có chính sách động viên, khuyến khích để lớp người trẻ tìm đến văn hóa dân tộc. Nghệ nhân Ưu tú Sầm Văn Dừn chia sẻ: “Xã hội phát triển, người trẻ có nhiều quyền lựa chọn để phát triển bản thân. Do đó, tôi mong muốn cần có sự ưu đãi để thu hút người trẻ mạnh dạn, tự tin tìm đến văn hóa dân tộc”.

Văn hóa của các dân tộc thiểu số được ví như mạch ngầm tuôn chảy ngàn năm. Mỗi nghệ nhân dân gian là gạch nối để kết nối các thế hệ gìn giữ văn hóa dân tộc mình. Bước sang năm mới, những nghệ nhân dân gian nói lên ước vọng mới với mong muốn được các cấp, các ngành quan tâm để có thêm động lực trên con đường bảo tồn, phát huy các giá trị di sản của dân tộc cho thế hệ mai sau.

Ngọc Ánh