Mường Chuôi 'bui ngay sết'

Quần tụ trong một thung lũng dưới chân núi Chuôi, bản Chuôi, xã Khả Cửu, huyện Thanh Sơn, nơi tập trung sinh sống của 135 hộ người Mường những ngày giáp Tết, nhà nào cũng rộn rã tiếng nói, cười. Ngày 27 tháng Chạp, người dân nghỉ việc đồng áng để ở nhà lo sắm sanh, chuẩn bị đón Tết cổ truyền.

Nghệ nhân Đinh Văn Thành – người đã bỏ nhiều công sức và thời gian bảo tồn, phục dựng nhiều giá trị văn hóa truyền thống của người Mường Phú Thọ cho biết: Theo quan niệm truyền thống của người Mường, Tết không bắt đầu vào ngày 23 tháng Chạp, ngày cúng ông Công, ông Táo như người Việt. Ngày xuân của người Mường thực sự bắt đầu từ ngày 24 (ngày đóng cửa rừng) hoặc ngày 27 tháng Chạp (ngày sửa sang mồ mả tổ tiên, mời tổ tiên về ăn Tết và trồng cây nêu). Ngày này, khắp các bản làng của người Mường ở Thanh Sơn, Tân Sơn, Yên Lập, Thanh Thủy rộn ràng âm thanh của Tết.

Người Mường rất coi trọng không gian thờ cúng tổ tiên vì vậy bàn thờ thường được đặt ở vị trí trung tâm của ngôi nhà và là nơi linh thiêng, sang trọng nhất. Nơi đây cũng được người Mường tổ chức các nghi lễ và đón khách quý. Ngày Tết, bàn thờ tổ tiên thường là do người đàn ông trong gia đình tự tay trang hoàng. Sớm ngày 27 tháng Chạp, Ông Đinh Văn Khánh, tộc trưởng dòng họ Đinh Văn vùng Tam Cửu (ba xã: Đông Cửu, Khả Cửu, Thượng Cửu) cẩn thận sắp xếp từng thứ trên bàn thờ đúng vị trí và lau dọn sạch sẽ. Hoàn tất việc lau dọn không gian thờ cúng tổ tiên, ông Khánh ra quả đồi sau nhà đẵn một đoạn cây trẩu cùng vài ống nứa về làm vàng bạc thờ cúng tổ tiên, kết vòng tròn hoa leo trang trí cây nêu và đan một cái phên bé xíu bằng cái đĩa cắm lên các cửa vào nhà. Ý nghĩa là các ma tà không có lời mời không được đến. Lúc này, hai người con trai của ông cũng từ rừng trở về, mang theo một cây bương thẳng, cao gần chục mét, ngọn còn nguyên vẹn lá và được tỉa chọn hình cái lộng, gốc còn nguyên bầu đất, chỉ thân cây là được tỉa sạch các cành.

Ngước nhìn cây nêu thẳng tắp, vươn cao trong nắng, được trồng giữa sân trước của ngôi nhà sàn, ông Khánh chia sẻ: Cây nêu thường được làm bằng cây tre, hoặc cây có họ hàng với loài tre, phải có thân thật thẳng, các lóng thật dài, tán ngọn phải tròn, bầu đất lúc đào lên phải còn nguyên vẹn thì khi trồng mới được tươi lâu. Đây là một biểu tượng, một tín hiệu văn hóa. Tục lệ có từ ngàn xưa, thuở hồng hoang mệ vua Hoàng Bà đi đánh quỷ, lũ quỷ thua to bỏ chạy, theo chỉ dạy của mệ vua, các nhà đều cắm một cây nêu để báo tin thắng trận và nhận đất đai cho dân Mường. Sau này nó có ý nghĩa là sự bố cáo với đất, trời về sự tồn tại của gia đình mình và cũng là trấn tà không cho lũ quỷ thâm nhập vào nhà. Tục lệ này được duy trì đến ngày nay và cây nêu được cắm mỗi khi Tết đến, Xuân về với ý nghĩa như trên.Cây nên được dựng lên, những người con dâu, con gái, con rể và các cháu của ông Khánh cũng đã về đông đủ. Mỗi người một việc, ai cũng hào hứng chuẩn bị làm cơm cúng tổ tiên và lau dọn nhà cửa. Riêng việc lau rửa bộ chiêng và nấu nướng thì do những người phụ nữ trong gia đình đảm nhiệm. Vợ ông Khánh cho biết hôm nay bà cùng các con gái, con dâu tập trung làm các món ăn để cúng tổ tiên. Đây cũng là dịp để bà dạy con cái hiểu về nếp nhà và phong tục cổ truyền của dân tộc: Chuẩn bị Tết vất vả lắm, lấy lá rửa để gói bánh, sắp xếp nhà cửa để chỗ nào cũng phải sạch sẽ.

Ngày 27 tháng chạp ở vùng Mường còn gọi là ngày tha lả - rửa lá: Chị em phụ nữa mang toàn bộ bát đũa, xoong, nồi, lá dong... ra sông, suối rửa sạch sẽ. Các nông cụ như cày, bừa, cuốc, xẻng cũng được rửa sạch sẽ để chúng cùng ăn Tết... Đây là hình thức tẩy trần, sạch sẽ để đồ vật và con người cùng đón năm mới, như thế mới gặp nhiều may mắn, an lành.Ngày 28 tháng Chạp nhiều nhà bắt đầu gói bánh chưng và bánh uôi. Ngày 29 tháng chạp theo lịch Mường, tức ngày 30 Tết theo âm lịch, người Mường gọi ngày này là ngày chín lụn có bữa cơm chín lụn - tương đương như người Kinh gọi là bữa cơm tất niên, ăn vào buổi tối..., bữa cơm đoàn tụ gia đình trong năm. Đây là bữa cơm quan trọng và thiêng liêng giã từ năm cũ, chuẩn bị đón chào năm mới. Bao nhiêu thức ngon vật lạ được chuẩn bị suốt một năm đều được chế biến cho bữa cơm này. Ngày chín lụn cũng là ngày các thầy mo mang túi khót của mình ra, lấy rượu ngon rửa sạch sẽ. Đây cũng là ngày họ truyền dạy các lời khấn quan trọng, các bí quyết hành nghề cho con cháu và học trò.Đêm giao thừa, khi gà gáy canh một, họ nhà Lang cúng trước. Khi nhà lang đánh chiêng báo hiệu năm mới đã tới, các tộc họ trong Mường đồng loạt làm lễ cúng giao thừa và đánh chiêng đưa cái rủi đi, đón cái mới về, con cháu ra vó nước lấy nước về đặt trên bàn thờ tổ tiên.Ngày nay, đa số các gia đình ở Mường Chuôi nói riêng, người Mường vùng cao Thanh Sơn, Tân Sơn, Yên Lập, Thanh Thủy nói chung vẫn tổ chức cho cái Tết Nguyên đán và các bữa Tết bài bản như trên. Nhiều nơi đã khôi phục đi chúc Tết theo đoàn sắc bùa. Ngay ngày mồng 1 Tết Mường (tức mồng 2 theo âm lịch) các phường bùa bắt đầu đi đến các gia đình để chúc Tết. Cách chúc Tết này rất độc đáo và chỉ có riêng ở người Mường. Phường bùa thực chất là đội hình diễn tấu chiêng có từ 6 - 12 người, trong đó có một người đứng đầu gọi là ông trùm phường. Đoàn đi đến đâu tấu chiêng xắc bùa đến đó, khi vào đến sân nhà ai, ông trùm phường cất bài hát chúc Tết gia đình, đó là bài phát rác, tức là mở nước, chúc cho gia đình chủ nhà mạnh khỏe, sang mùa năm mới làm ăn phát đạt, mát lành như nước, trồng lúa gặp đủ nước, chăn nuôi gia súc phát triển, làm ăn giàu có, sau đó gia chủ xuống sân mời phường bùa lên nhà uống chén rượu xuân. Tục lệ này còn có ý nghĩa mở nước đầu năm mới cho cư dân nông nghiệp vào làm vụ Chiêm, tiếng chiêng tấu bài sắc bùa có nhiều ý nghĩa song có một ý là tượng trưng cho tiếng sấm gọi mưa xuống.Ngày mồng bẩy tháng Giêng tức là ngày Khai hạ, mở cửa rừng, đây cũng là ngày cuối cùng của Tết. Các gia đình có tổ chức Tết lại, tức là làm lại Tết cũng sắp các mâm cúng mời tổ tiên và thành hoàng, thổ công vua bếp ăn ngày cuối của Tết. Sau ngày này, việc ăn Tết đã hết và mọi người bắt đầu ra đồng cày, cấy vụ lúa đầu trong năm.Tết năm mới của người Mường là phong tục đẹp, chứa đựng nhiều biểu tượng, tín hiệu văn hóa từ ngàn xưa truyền lại, mang tính nhân văn cao cả, hiện vẫn được người Mường lưu giữ, truyền lại cho mai sau. Sắc đào đỏ thắm đã chúm chím nở trên khắp núi rừng. Người dân Mường Chuôi đang đón một năm mới với ước vọng được mùa, sung túc cho cả năm.

Đinh Vũ – Phương Thanh