Làng Bông và Xu Man

Xu Man là họa sĩ nổi tiếng. Hai nhiệm kỳ liền, ông là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam. Thời ấy, họa sĩ người dân tộc thiểu số trên cả nước không nhiều. Ông tên thật là Siu Yơng. Tới giờ, tôi vẫn không hiểu sao người Bahnar lại có họ Siu, một họ giống họ người Jrai. Ông được đào tạo bài bản về mỹ thuật, từ cao đẳng lên đại học. Trước ngày đất nước thống thất, ông học cao đẳng, tốt nghiệp thì ông về quê chiến đấu. Sau năm 1975, ông ra Hà Nội học tiếp đại học, rồi về công tác ở Ty Văn hóa Gia Lai-Kon Tum. Năm 1981, tôi lên Pleiku, được làm việc cùng phòng với ông. Khi nghỉ hưu, ông về làng. Dù Nhà nước có ý định cấp nhà ở Pleiku nhưng ông khước từ. Sau này, ông được Nhà nước xây tặng ngôi nhà ngay trên mảnh đất quê hương. Nhưng nói thật, ông dùng nó làm... kho và để cho khách ở, còn ông và gia đình vẫn ở cái nhà sàn cũ phía sau.

Plei Bông là một ngôi làng Bahnar điển hình, có mấy cây đa rất đẹp ở ngay bên giọt nước, từng có cái nhà rông truyền thống rất phù hợp với những ngôi nhà sàn của làng... Và nhờ có họa sĩ Xu Man mà làng Bông được nhiều người biết.

Tôi nhớ, hồi ấy, bất cứ văn nghệ sĩ nào tới Gia Lai-Kon Tum thì đều tìm cách về làng ông, không chỉ về chơi, mà về ở hẳn đấy, người ít vài ngày, người nhiều cả tháng. Họa sĩ Huỳnh Văn Thuận-nguyên Phó Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam cứ mùa khô là lại có mặt ở Pleiku, rồi đạp xe về làng Bông, ở với họa sĩ Xu Man cả tháng trời để vẽ, với khoảng gần 10 năm như thế. Ngày đó, phương tiện về làng đa phần là xe đạp vì xe đò chưa có, xe máy lại càng không. Mà cái xe đạp của ông Xu Man thì kinh hoàng lắm, rất nhiều đoạn gỗ, khúc cây được ông chèn thêm vào cho cái xe... không bị gãy. Hai ông đèo nhau trên cái xe ấy, vừa đi vừa nghỉ, một buổi chưa tới thì cả ngày. Các nhà văn cũng về làng ông mỗi khi có dịp vào Gia Lai. Nhưng đông nhất là các họa sĩ trẻ, sinh viên mỹ thuật đi thực tế, họ đi thành đoàn, biến nhà ông, làng ông thành địa điểm sáng tác. Nhà ông gần giống homestay bây giờ. Tất nhiên, ông không thu tiền ngủ.

Mà đường chưa như bây giờ. Từ đường 19 rẽ vào Pleiku là đường đất, lại còn phải qua suối, mưa là không qua được. Nhớ có lần, tôi tổ chức một đoàn cũng toàn anh em sáng tác, đi trên 10 cái xe đạp về làng ông. Trên xe tất nhiên lủng lẳng lương thực, thực phẩm. Trên đường đi, qua An Phú, còn vét tiền mua cặp vịt, xuống nhà ông vẫn tổ chức đánh tiết canh dù nước rất hiếm, phải đi gùi từng bầu một. Cũng có lần, với tư cách Chánh Văn phòng Hội Văn học Nghệ thuật, tôi tổ chức một cuộc họp Ban Chấp hành tại nhà ông ở làng Bông này.

Sau khi họa sĩ Xu Man qua đời, chúng tôi có ý định làm nhà mồ cho ông theo phong cách nhà mồ Tây Nguyên. Tôi đã “rước” cha con họa sĩ Lê Hùng (con gái họa sĩ Lê Hùng là kiến trúc sư) về khu mộ của làng nghiên cứu để thiết kế một cái nhà mồ đẹp, cách điệu và hợp với ông, với không gian xung quanh. Nhưng rồi không thực hiện được dù một số anh em văn nghệ sĩ đã góp tiền hưởng ứng ý tưởng này như nhạc sĩ Nguyễn Trọng Tạo, nhạc sĩ Nguyễn Thụy Kha...

Plei Bông bây giờ đã khác xưa. Hôm mới đây chúng tôi về, hỏi họa sĩ Xu Man nhưng hầu như rất ít người biết. Lại nhớ thời ông còn sống, khách về nườm nượp. Vừa tới, dân làng đã biết khách của bok Yơn, bok Xu Man. Nhưng, cánh đồng bên cạnh mấy giọt nước và cây đa thì vẫn đẹp, đẹp lắm. Lúa và cỏ luôn luôn xanh, cây đa trầm mặc. Cảnh này tôi đã thấy ở một thắng cảnh trong lần sang Ấn Độ. Ở đây, nó hiện diện bình yên...

Tôi thấy ý tưởng biến ngôi nhà cũ của họa sĩ Xu Man thành một địa chỉ văn hóa là một việc rất hợp lý và đúng đắn. Có điều, phải gắn nó với ngôi làng ấy, ngôi làng đã sinh ra Xu Man và ngược lại, Xu Man cũng là người đã làm cho nhiều người khắp nơi biết ngôi làng của mình. Lại nhớ cuốn “Daghetxtan của tôi” của Raxun Gamzatop mà tôi đọc từ bé. Không có ngôi làng lớn hay nhỏ, trung tâm hay ngoại vi, mà ngôi làng ấy có gì, có ai, để có thể kể với thế giới. Theo tôi, làng Bông của họa sĩ Xu Man và những người Bahnar ở đây đủ sức để kể với khách câu chuyện của mình như Raxun Gamzatop và Abutalip Gafurov đã kể về quê hương Daghetxtan của mình.

Họa sĩ Xu Man mất cũng được 15 năm rồi. Tôi nhớ, ông mất ngày 28 Tết 2007. Từ Pleiku, tôi và hai người bạn nữa về làng Bông tiễn ông.

HOÀNG HƯƠNG GIANG