Khi di sản kiến trúc không còn 'kín cổng cao tường'

TP.HCM là một đô thị có những đặc trưng độc đáo, có quá trình phát triển cởi mở, năng động. Chứng tích của quá trình lịch sử 3.000 năm của vùng đất này và quá trình 300 năm của đô thị Sài Gòn - Bến Nghé hiện diện trong hệ thống 7 bảo tàng của thành phố và một số bảo tàng ngành, bảo tàng tư nhân. Đến cuối năm 2020, toàn thành phố đã có 185 di tích được xếp hạng cấp quốc gia và thành phố, hàng trăm di tích khác nằm trong Danh mục kiểm kê di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh. Bên cạnh đó là hàng chục lễ hội dân gian và hiện đại, hàng ngàn công trình nghiên cứu, hàng vạn loại tư liệu báo chí tại các thư viện và trung tâm lưu trữ...

Hệ thống di sản đô thị có khá nhiều công trình kiến trúc được xây dựng từ nửa sau thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20. Trước đây là các công sở, công trình công cộng hay là biệt thự của tư nhân… đến nay hầu hết được sử dụng làm công sở. Tuy được xếp hạng di tích lịch sử - văn hóa, di tích kiến trúc - nghệ thuật nhưng các công trình vẫn là những di sản “kín cổng cao tường”, người dân thành phố, khách du lịch chỉ được nhìn thấy bên ngoài khi đi ngang qua chứ chưa được chiêm ngưỡng nội thất và trang trí bên trong. Đó là một thiệt thòi lớn cho cộng đồng và cho cả công trình di sản!

Cuối tháng 4/2023 vừa qua, TP.HCM đã có một việc làm thể hiện “đổi mới tư duy” trong ứng xử với các công sở là công trình di sản, đó là tổ chức đón tiếp tour du lịch tham quan tòa nhà trụ sở HĐND và UBND TP.HCM. Đây là hoạt động đã trở thành thông lệ từ mấy chục năm nay ở nhiều quốc gia, nhưng là lần đầu tiên được tổ chức tại Việt Nam.

Trụ sở HĐND và UBND TP.HCM nhìn từ trên cao. Ảnh: Lê Quân

Tại Pháp, cứ vào kỳ nghỉ cuối tuần thứ 3 của tháng Chín, người dân Pháp lại đến tham quan “miễn phí” tại các công trình kiến trúc, di tích lịch sử, đền, đài, cung điện, bảo tàng… đặc biệt có nhiều công sở chỉ mở cửa đón tiếp công chúng vào dịp này. Hoạt động này đã thu hút được sự tham gia của đông đảo của công chúng, của những người làm công tác bảo tồn, bảo tàng với mong muốn phát huy giá trị di sản một cách hiệu quả nhất.

Từ tòa nhà Quốc hội đến Phủ Thủ tướng, từ Tòa thị chính đến Điện Pantheon nơi đặt thi hài các vĩ nhân của nước Pháp, từ di tích được gìn giữ từ thời trung cổ đến các nhà ga được xây dựng vào đầu thế kỷ 19, những viện bảo tàng nghệ thuật đương đại của thế kỷ 20... Trên khắp nước Pháp có khoảng 16.000 di tích quốc gia đều mở rộng cửa đón du khách tham quan. Đây cũng là dịp “kích cầu” du lịch và quảng bá về di sản văn hóa mang lại hiệu quả cao cả về giá trị kinh tế và giá trị tinh thần.

Trụ sở HĐND và UBND TP.HCM được công nhận là Di sản Kiến trúc Nghệ thuật cấp quốc gia. Ảnh: Lê Quân

Với thông điệp “Di sản bền vững”, việc mở cửa các công trình di sản là công sở đã thu hút sự quan tâm của đông đảo các chủ sở hữu nhà nước và tư nhân của các di tích lịch sử, các hiệp hội bảo tồn và nâng cao giá trị di sản, những người làm công tác phục chế và quản lý di sản, các hướng dẫn viên du lịch và kiến trúc sư... Mọi người đã được thu nhận và nâng cao kiến thức qua việc tiếp cận di sản từ góc độ nghề nghiệp của mình, từ đó có thể nảy sinh nhiều ý tưởng, sáng kiến nhằm dung hòa giữa bảo tồn, phát huy di sản và phát triển kinh tế bền vững.

Không chỉ vậy, vào dịp nghỉ hè, không gian của nhiều công sở còn được biến thành “không gian công cộng” để người dân được vui chơi, nghỉ ngơi. Như quảng trường trước Tòa thị chính Paris được đổ đầy cát thành một bãi biển để thanh thiếu niên chơi bóng chuyền, người dân nằm phơi nắng, thay vì phải đi đến một thành phố biển nào đó cách xa thành phố. Việc biến các công sở thành địa điểm công cộng làm tăng cường sự liên hệ mật thiết giữa chính quyền và cộng đồng, cải thiện mối quan hệ bình đẳng giữa người dân và công chức, mang lại không khí vui vẻ, cởi mở tại các công sở, nâng cao đời sống tinh thần cho xã hội.

Trong lý thuyết nghiên cứu về văn hóa, di sản vật thể còn chứa đựng trong nó giá trị phi vật thể. Đó chính là “ký ức cộng đồng” vì qua đó, di sản xác định khung cảnh sống của một cộng đồng, tính hợp thức về bản sắc văn hóa và là minh chứng cho sự phát triển xã hội. Di sản văn hóa không chỉ là công trình kiến trúc nghệ thuật đồ sộ hay cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, nó còn là “nơi chốn” thân thuộc gắn bó với cộng đồng nói chung và con người cụ thể. Di sản có sự biến đổi qua thời gian vì cộng đồng dân cư duy trì và góp phần biến đổi nó. Vì vậy bên cạnh giá trị vật chất di sản kiến trúc còn là ký ức xã hội trong từng giai đoạn lịch sử. Giá trị cao nhất và linh hồn của di sản chính là ở đó.

Những đoàn khách đầu tiên được vào tham quan tòa nhà hơn 100 tuổi này. Ảnh: Lê Quân

Đặc biệt các công trình quan trọng của đô thị, bao gồm công trình là biểu tượng của quyền lực, của tôn giáo - tín ngưỡng, của lịch sử đô thị… luôn là những “dấu chỉ” để nhận dạng đặc trưng, sự khác biệt của một đô thị. Do đó, những dấu chỉ này không “thuộc về” chính quyền hay một nhóm nhỏ nào, mà thuộc về cộng đồng dân cư đô thị. Được chiêm ngưỡng, tiếp nhận giá trị kiến trúc, nghệ thuật, ý nghĩa lịch sử, văn hóa… của công trình di sản là quyền lợi của người dân. Khi chính quyền tôn trọng quyền lợi này cũng là thể hiện sự tôn trọng di sản, tôn trọng quá khứ.

Trong đợt đầu tiên tổ chức, Trụ sở Hội đồng nhân dân và UBND thành phố đã đón tiếp 51 đoàn với gần 1.500 khách tham quan trong nước và quốc tế. Tuy nhiên cũng cần lưu ý một số vấn đề như sau: Trước tiên, việc tổ chức đăng ký tham quan trực tuyến với những khung thời gian ngày, giờ cụ thể, để người dân thuận tiện lựa chọn. Từ đó, phân bổ số lượng khách tham quan cho phù hợp. Tiếp đến là xây dựng chương trình, nội dung tham quan một số công sở trong khu vực quận 1, quận 3 và công bố để người dân và các công ty du lịch biết trước, chủ động lên kế hoạch tham gia.

Cuối cùng là cân nhắc về chi phí, nên chăng với người dân trong nước thì miễn phí nhưng với du khách nước ngoài thì thu phí vừa đủ cho việc đi lại. Đặc biệt, hiện nay tham quan thành phố bằng xe bus đã trở nên quen thuộc với nhiều du khách, có thể sử dụng cách thức này để tham quan các công trình di sản kiến trúc.

Du khách nước ngoài cũng hào hứng với tour tham quan đặc biệt này. Ảnh: Sở Du lịch TP.HCM

Để có thể tổ chức tốt hơn, thường xuyên hơn việc tham quan các di sản kiến trúc đô thị, trong đó có các công sở, cần tiếp nhận kinh nghiệm của các nước khác. Đó là việc tạo dựng hình ảnh cảnh quan cho khu vực di sản văn hóa, nơi lưu giữ những giá trị kiến trúc, nghệ thuật, lịch sử, văn hóa đặc thù của một thời.

Sự tồn tại của di sản trong cảnh quan phù hợp góp phần làm tăng giá trị của cả khu vực và trở thành điểm nhấn của đô thị. Đồng thời, tăng cường không gian công cộng tại các công sở trong những thời gian nhất định để tổ chức các sinh hoạt cộng đồng, qua đó quảng bá ý nghĩa và giá trị di sản đến với cộng đồng, tạo thói quen và ký ức cho cộng đồng về di sản văn hóa. Từ nơi đây sẽ truyền tải thông điệp của quá khứ đến hiện tại, thông điệp của cộng đồng cư dân thành phố đến với những du khách ở khắp nơi trên thế giới.

Trụ sở HĐND và UBND TP.HCM là công trình tiêu biểu về phong cách kiến trúc, nghệ thuật trang trí vào đầu thế kỷ 20. Tòa nhà do kiến trúc sư Femand Gardès thiết kế và xây dựng từ năm 1889 đến 1909. Thời Pháp thuộc, nơi đây có tên Hôtel de ville hay còn gọi là Dinh xã Tây, đến năm 1954 đổi tên thành Tòa đô chánh Sài Gòn và sau năm 1975 thì mang tên như hiện nay. Qua hơn một trăm năm tồn tại, dáng vẻ bên ngoài tòa nhà vẫn bảo tồn nguyên nét ban đầu, bên trong có vài cải tạo, thay đổi nhỏ. Năm 2020, Trụ sở Hội đồng Nhân dân và UBND TP.HCM được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích Kiến trúc Nghệ thuật cấp Quốc gia.

TS Nguyễn Thị Hậu