Hội đồng Đại Tây Dương: Chương trình nghị sự năng lượng toàn cầu năm 2024 (Bài cuối)
Sau đây là bài viết của ông Sebastian Kind, sáng lập viên và là Chủ tịch kiêm Giám đốc điều hành tổ chức phi chính phủ RELP.NGO (Vương quốc Bỉ).
Bài 11: Tăng tốc năng lượng sạch triển khai tại các thị trường mới nổi
Sau đây là bài viết của ông Sebastian Kind, sáng lập viên và là Chủ tịch kiêm Giám đốc điều hành tổ chức phi chính phủ RELP.NGO (Vương quốc Bỉ) kể từ năm 2020; cựu Chủ tịch Cơ quan năng lượng tái tạo quốc tế (Hội đồng: 2017–2018); cựu Thứ trưởng Ngoại giao Argentina về năng lượng tái tạo (2016–2019):
Các nguồn năng lượng tái tạo có tiềm năng cắt giảm đáng kể và kinh tế lượng phát thải khí nhà kính GHG từ việc sản xuất điện dựa trên nhiên liệu hóa thạch mà chúng đã và đang ngày càng trưởng thành trong môi trường cạnh tranh thương mại và nguồn điện sạch với công nghệ tiên tiến. Thế giới phải nhanh chóng mở rộng khả năng năng lượng tái tạo nhằm đáp ứng tham vọng cắt giảm carbon được quốc tế nhất trí theo Thỏa thuận Paris. Tuy nhiên, việc đạt được việc triển khai hàng loạt tại các thị trường mới nổi và các nền kinh tế đang phát triển (EMDE) đòi hỏi nhiều hơn sự trưởng thành về mặt công nghệ và giá cả cạnh tranh.
Số liệu thống kê từ các nguồn có uy tín minh họa cho vai trò then chốt của năng lượng tái tạo trong việc tăng tốc chuyển đổi năng lượng. Năm 2022, đầu tư toàn cầu trong quá trình chuyển đổi năng lượng carbon thấp tổng cộng là 1,1 nghìn tỷ USD, tăng đáng kể so với 267 tỷ USD được ghi nhận vào năm 2011. Những khoản đầu tư này bao gồm nhiều dự án khác nhau, phần lớn trong số đó là năng lượng tái tạo và vận tải điện khí hóa song cũng bao gồm cả việc lưu trữ năng lượng, sản xuất hydrogen, năng lượng hạt nhân, sáng kiến tái chế, thu hồi và dự án lưu trữ carbon (CCS).
Trong môi trường đầu tư tích cực này, năng lượng tái tạo đã thu hút được miếng bánh lớn nhất với cam kết đầu tư trị giá 495 tỷ USD. Trong khi đó, chi tiêu toàn cầu cho xe điện EV vượt 466 tỷ USD trong năm 2022, tăng 54% so với năm 2021. Tăng trưởng điện khí hóa nhấn mạnh rằng phát triển năng lượng tái tạo không chỉ là phương tiện để tăng cường tính bền vững trong ngành điện mà còn giảm ít hơn 25% tổng mức tiêu thụ năng lượng cũng như chuyển đổi toàn bộ cảnh quan năng lượng.
Trong sự theo đuổi nhanh chóng của thế giới về một môi trường kinh tế năng lượng sạch hiện đại, năng lượng tái tạo đã được mở rộng từ năm 2022 đến năm 2027 ước tính là 2,4 terawatt công suất, chiếm hơn 90% mở rộng tổng công suất điện toàn cầu. Điều này đánh dấu 85% tăng tốc so với 5 năm trước đó và cao hơn gần 30% so với báo cáo của Cơ quan năng lượng quốc tế năm 2021 như đã dự báo. Sự gia tăng này chủ yếu được thúc đẩy bởi Trung Quốc, Liên minh Châu Âu (EU), Hoa Kỳ và Ấn Độ. Do đó, năng lượng tái tạo đang sẵn sàng trở thành nguồn năng lượng sơ cấp của thế giới, đóng góp 40% sản lượng điện toàn cầu vào đầu năm 2025, vượt qua than. Đây là nguồn sản xuất điện duy nhất mà Cơ quan Năng lượng quốc tế (IEA) dự kiến sẽ tăng trưởng, trong khi than đá, thị phần sản xuất khí đốt tự nhiên, điện hạt nhân và dầu mỏ được dự báo sẽ giảm.
Để thúc đẩy sự tăng trưởng này, các quốc gia hiện đang áp dụng nhiều khuôn khổ khác nhau, bao gồm một loạt các mục tiêu, tiêu chuẩn danh mục đầu tư tái tạo, chính sách hỗ trợ (thuế quan và phí bảo hiểm), đấu giá, đấu thầu, năng lượng tái tạo, chứng chỉ năng lượng tái tạo, cơ chế bù trừ điện năng (cơ chế thanh toán tiền điện) và các chính sách khác khuyến khích người tiêu dùng điện sản xuất và tiêu thụ năng lượng tái tạo tại chỗ. Ngoài ra, các khuyến khích tài chính và tài khóa như trợ cấp, giảm giá và tín dụng thuế đóng một vai trò quan trọng trong việc khuyến khích các quyết định phát triển kinh doanh cũng như khuyến khích sự thay đổi hành vi của người tiêu dùng.
Điều đáng chú ý là các cơ chế này đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai đáng kể các dự án điện sạch ở các nước phát triển, Trung Quốc và Ấn Độ song nhiều khu vực đang phát triển đang bị tụt lại phía sau do có nhiều môi trường pháp lý, chính trị và pháp lý đầy thách thức. Những thách thức mà các quốc gia này đang phải đối mặt đã tạo ra cả rủi ro thực tế và nhận thức được nhằm ngăn cản nhà đầu tư tham gia vào thị trường.
Lĩnh vực năng lượng tái tạo đòi hỏi vốn đầu tư vốn tài chính ban đầu đáng kể, thường được hỗ trợ cung cấp bằng ngoại tệ có thể gây ra biến động với dòng doanh thu bằng nội tệ. Chi phí điện từ các nguồn tái tạo bị ảnh hưởng đáng kể bởi chi phí đầu tư vốn tài chính. EMDE hiện phải đối mặt với những điểm yếu cố hữu, phải đối mặt với chi phí vốn đầu tư tài chính cao hơn, thời hạn nợ ngắn hơn, lãi suất tăng và lợi nhuận vốn cổ phần yêu cầu lớn hơn. Hơn thế nữa, việc tiếp cận thị trường vốn quốc tế bị hạn chế hoặc đơn giản là vô hiệu. EMDE hiện quan tâm đến việc vượt qua những thách thức này và tạo điều kiện cho sự phát triển nhanh chóng và bền vững việc mở rộng năng lượng tái tạo phải nuôi dưỡng một môi trường thuận lợi cho các nhà đầu tư quốc tế dài hạn. Một chương trình năng lượng tái tạo không những sẽ giải quyết các vấn đề vĩ mô của một quốc gia mà còn có thể được bảo vệ đầy đủ để tạo niềm tin cần thiết cho nhà đầu tư. Điều này đòi hỏi phải thiết lập khung pháp lý rõ ràng và toàn diện, quy trình mua sắm cạnh tranh minh bạch, và các chương trình bảo đảm hiệu quả. Tuy nhiên, không có giải pháp nào phù hợp cho tất cả, vì các quốc gia hiện đang gặp phải những thách thức đa dạng bắt nguồn từ chính trị, rào cản kinh tế, kỹ thuật và thể chế, điều này sẽ làm cho quá trình chuyển đổi năng lượng xảy ra với tốc độ và chi phí khác nhau.
Tuy nhiên, EMDE có thể thực hiện các bước cụ thể để nâng cao môi trường đầu tư của họ. Đây là một số biện pháp quan trọng: (1) Đánh giá lại khuôn khổ pháp lý về điện lực để xác định những sửa đổi cần thiết cho sự tích hợp của năng lượng tái tạo. (2) Xác định rõ ràng các cơ quan công quyền chịu trách nhiệm giám sát các khía cạnh khác nhau của phát triển dự án năng lượng tái tạo. (3) Đơn giản hóa thủ tục cấp phép để đẩy nhanh tiến độ các mốc thời gian thực hiện. (4) Tiến hành đánh giá rủi ro một cách toàn diện để xác định và định lượng khả năng cũng như tác động tiềm ẩn của các rủi ro chính ảnh hưởng đến các dự án năng lượng tái tạo. (5) Xác định hình thức đấu giá năng lượng tái tạo và chuẩn bị các giấy tờ, hợp đồng cần thiết. (6) Thực hiện định kỳ (hàng năm hoặc 6 tháng một lần) lịch đấu giá năng lượng tái tạo. (7) Xây dựng các cơ chế giảm thiểu rủi ro một cách có hiệu quả để tăng cường khả năng vay vốn của dự án.
Trong số tất cả các yếu tố trên, khả năng vay vốn của dự án thường là khó xác định nhất. Một sự thành công của cách tiếp cận giảm thiểu rủi ro để thúc đẩy đầu tư cơ sở hạ tầng sạch cần bao gồm hai yếu tố thiết yếu. Đầu tiên là thiết kế các hợp đồng mua bán điện có khả năng thanh toán được với các thành phần mạnh mẽ chẳng hạn như thời hạn hai mươi năm, thanh toán bằng tiền tệ mạnh, bảo vệ chống lại rủi ro của một số quốc gia chính, quyền tham gia của người cho vay, bảo vệ nhà đầu tư, điều khoản chấm dứt và cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả. Thứ hai là thực hiện một chương trình bảo đảm mạnh mẽ để giảm thiểu rủi ro đầu tư, thúc đẩy cạnh tranh, giảm chi phí tài chính, và giá năng lượng thấp hơn. Điều lý tưởng nhất là sơ đồ này nên bao gồm bảo đảm thanh toán năng lượng (đảm bảo thanh khoản) để đảm bảo thanh toán kịp thời cho người mua và bù đắp mọi sự chậm trễ thanh toán, cùng với sự đảm bảo chấm dứt sớm để giảm thiểu rủi ro về mặt chính trị và pháp lý. Cơ chế bảo lãnh này nên được tích hợp vào chương trình đấu thầu, cho phép các nhà thầu định giá trong bản chào hàng lợi ích giảm thiểu rủi ro.
Các nguồn năng lượng tái tạo đạt được sự tiến bộ về mặt công nghệ và kinh tế cũng như sự sẵn sàng để đẩy nhanh quá trình chuyển đổi năng lượng. Tuy nhiên, để tăng cường triển khai năng lượng tái tạo ở tất cả các thị trường, đặc biệt là ở EMDE, khuôn khổ hợp đồng được cải thiện, cải cách quy định và các công cụ tài chính đổi mới là điều rất cần thiết.
Kết luận
Thế giới dường như bước vào năm 2024 một cách mạnh mẽ hơn sau nửa thập kỷ địa chính trị và căng thẳng kinh tế. Không giống như năm 2022, khi cuộc chiến CHLB Nga-Ukraine đã chi phối chương trình nghị sự của thế giới, một sự kết hợp của các chương trình được duy trì (và mới) xung đột, cùng với nhận thức về tăng trưởng kinh tế yếu kém, điều này khiến cho năm 2023 vừa qua không còn dấu hiệu nào để hướng về một phía theo những người trả lời trong cuộc thăm dò khảo sát năm nay.
Tuy vậy, theo kết quả thăm dò khảo sát của Chương trình nghị sự năng lượng toàn cầu năm 2024, cộng đồng quốc tế ngày càng cảnh giác với những thách thức này và cái cách chúng tác động đến quá trình chuyển đổi năng lượng. Hơn thế nữa, chúng còn được thúc đẩy bởi sự kết hợp giữa mối quan ngại về ứng phó với biến đổi khí hậu, sự thay đổi và nhiệt tình với những cam kết về một tương lai bền vững khi mà số những người được hỏi nói chung vẫn cam kết theo đuổi một hệ thống năng lượng net zero.
Bên cạnh đó vẫn có thể còn có rất nhiều nghi ngờ về chuyển đổi năng lượng song sự bi quan dường như là một chức năng của tính kịp thời chứ không phải là trạng thái cuối cùng của hỗn hợp năng lượng toàn cầu. Trong vài năm qua, Chương trình nghị sự năng lượng toàn cầu đã cho thấy những dự báo về nhu cầu dầu đạt đỉnh ở mức độ vừa phải chuyển sang thập kỷ sau, trong khi sự chấp nhận khí đốt tự nhiên đã dao động với các sự kiện hiện tại. Trong cùng thời gian đó, những người trả lời đã liên tục chấp nhận khái niệm về net zero, ủng hộ các chính sách và công nghệ tiên tiến sẽ tạo ra một tương lai phù hợp với các mục tiêu ứng phó với biến đổi khí hậu dài hạn. COP28, đó có thể coi là câu chuyện năng lượng lớn nhất của năm 2023, giúp củng cố quan điểm này. UAE là nước chủ nhà giữ ghế chủ tịch lần đầu tiên một Hội nghị COP nhằm đưa ra cam kết toàn cầu về việc loại bỏ nhiên liệu hóa thạch, đứng ra làm trung gian cho một thỏa thuận giữa Ả rập Xê-út, Hoa Kỳ và Trung Quốc và cuối cùng đóng vai trò là nền tảng của sự đồng thuận thỏa thuận giữa tất cả 196 quốc gia tham gia tham gia COP28 ở Dubai cuối năm qua, đồng thời nhấn mạnh ở những mức độ khác nhau, ngay cả các nền kinh tế sản xuất dầu khí lớn cũng đang tham gia vào chuyển đổi năng lượng.
Trong những năm tới đây, sự đoàn kết được thể hiện trong COP28 sẽ là một khía cạnh quan trọng của việc duy trì tốc độ và quy mô của sự thay đổi đối với hệ thống năng lượng toàn cầu. Với hơn bốn tỷ cử tri đi bỏ phiếu trong các cuộc bầu cử quan trọng trên thế giới trong năm 2024 thì sự thống nhất này không được đảm bảo một cách chắc chắn khi khoảng một nửa số cử tri năm nay sinh sống ở các quốc gia có hệ thống bầu cử tự do và công bằng, tạo ra một tiềm năng đáng kinh ngạc cho sự thay đổi chính trị trong nước. Hậu quả kinh tế và an ninh gắn liền với sự chuyển đổi năng lượng, sẽ không thể chia lìa sự tiến bộ về lượng phát thải net zero xuất phát từ bối cảnh chính trị trước mắt. Mức độ mà các quốc gia tuân thủ tình đoàn kết net zero sẽ chủ yếu phụ thuộc vào các nhà lãnh đạo mới sẽ trúng cử tại bầu cử được tổ chức trong năm 2024, giúp định hình năng lượng toàn cầu như thế nào trong tương lai. Ví dụ, liệu những cuộc bầu cử này có tạo nên các mối quan hệ đối tác mạnh mẽ hơn, quan trọng hơn để tăng cường an ninh chuỗi cung ứng năng lượng một cách sạch sẽ? Liệu thế giới phát triển có tôn vinh những cam kết trợ giúp Global South với chi phí hợp lý trong việc triển khai các công nghệ năng lượng quan trọng để đạt được các mục tiêu ứng phó với biến đổi khí hậu quốc tế?
Với nền ngoại giao toàn cầu về vấn đề biến đổi khí hậu ngày càng phát triển cùng với công nghệ năng lượng sạch, các nhà lãnh đạo thế giới đang ở vị thế vững chắc để quản lý net zero tương lai mà cho đến gần đây vẫn nằm ngoài xa tầm tay. Điều này không có nghĩa là nó sẽ đạt được một cách dễ dàng khi mà các vấn đề quốc tế vẫn đang có khả năng không chắc chắn, không ổn định và gây rối loạn.
Tuy nhiên, năm 2023 vừa qua cũng đã cung cấp một kế hoạch chi tiết để kiên trì vượt qua nghịch cảnh đó và đạt được những tiêu chuẩn mới nhằm hỗ trợ quá trình chuyển đổi năng lượng. Đó sẽ là trách nhiệm của một số lãnh đạo quốc gia mới được bầu trong năm nay khi họ sẽ nắm bắt tiến độ chuyển đổi năng lượng cho đến nay khi tham gia từng cuộc bỏ phiếu trong năm 2024, và là đặc điểm nổi bật của Chương trình nghị sự năng lượng toàn cầu năm 2024.
