Hà Nội: Gìn giữ và phát huy nghệ thuật rối cạn Tế Tiêu

Loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo

Trên địa bàn TP Hà Nội hiện có 6 di sản múa rối thì có tới 5 di sản rối nước gồm: Rối nước làng Đào Thục (xã Thụy Lâm, huyện Đông Anh), rối nước Sài Sơn (xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai); rối nước làng Ra (xã Bình Phú), rối nước làng Yên, xã Thạch Xá và rối nước làng Chàng Sơn, xã Chàng Sơn (cùng ở huyện Thạch Thất). Duy nhất có phường rối Tế Tiêu (thị trấn Đại Nghĩa, huyện Mỹ Đức) có cả rối cạn và rối nước.

Trong đó, rối cạn Tế Tiêu vốn rất nổi tiếng, được người dân địa phương gìn giữ và phát triển đến ngày nay. Đến với làng Tế Tiêu, những 'tín đồ' yêu mến nghệ thuật dân tộc sẽ có dịp tham quan, trải nghiệm thủy đình - nơi biểu diễn của phường rối Tế Tiêu và thưởng thức đặc sản của vùng đồng bằng Bắc Bộ.

Nhiều trẻ em thích thú khi được NNƯT Phạm Công Bằng truyền lại cách làm rối cạn Tế Tiêu.

Theo các bậc cao niên, rối cạn Tế Tiêu có cách đây hơn 400 năm. Trải qua thăng trầm của lịch sử, loại hình sân khấu dân gian này chính thức được hồi sinh vào những năm đầu của thế kỷ 20. Điểm thú vị là rối cạn Tế Tiêu khi biểu diễn thì chuyên diễn các tích tuồng cổ, kết hợp trò leo dây và ảo thuật nên trong thời gian dài đã được người dân khắp vùng yêu thích. Đến sau năm 1954, rối cạn làng Tế Tiêu được ông Phạm Văn Bể tiếp nối, tiếp tục truyền nghề cho con cháu cho đến hôm nay. Ngoài rối cạn, để đáp ứng nhu cầu nhân dân làng xã, phường rối Tế Tiêu học hỏi thêm rối nước nên biểu diễn được cả hai loại hình nghệ thuật đặc sắc này.

Hiện nay, rối ở làng Tế Tiêu đã trở thành hoạt động văn hóa tinh thần của người dân từ già cho tới trẻ, được biểu diễn hầu hết trong các dịp lễ, tết, hội... Theo giới thiệu của NNƯT Phạm Công Bằng, Trưởng phường rối Tế Tiêu - con trai út của ông Phạm Văn Bể, dù là rối cạn hay rối nước thì phương thức trình diễn cũng như kỹ thuật đều mang đặc trưng cơ bản như: Nghệ thuật xếp trò, nghệ thuật tạo hình con rối, kỹ thuật điều khiển con rối sao cho sinh động...

"Từng có thời điểm rối cạn Tế Tiêu tưởng chừng bị mai một, thất truyền. Tuy nhiên, vào những năm 1990 của thế kỷ trước thì nghề rối cạn làng Tế Tiêu mới vực dậy nhờ vào sự cống hiến, đau đáu gìn giữ của các nghệ nhân như: Lê Năng Nhượng, Phạm Văn Bể. Từ đó, các nghệ nhân bắt đầu truyền dạy cho con cháu và mở ra ra một giai đoạn mới cho múa rối cạn phát triển" - NNƯT Phạm Công Bằng cho biết.

Tuy nhiên, để tạo ra một con rối Tế Tiêu đạt tiêu chuẩn khi biểu diễn thì cần trải qua nhiều công đoạn chế tác khác nhau. Đầu tiên là công đoạn chọn chất liệu làm rối, các nghệ nhân thường chọn gỗ xoan, gỗ cây sung. Thực chất, đây là 2 loại gỗ nhẹ nên rất dễ cầm trong lúc biểu diễn. Gỗ sung, xoan cũng không bị nứt nẻ, rất dễ kiếm ở vùng nông thôn. Riêng với rối nước, do đặc thù ngâm nước nhiều nên độ bền không cao, bởi vậy, ở Tế Tiêu, phường rối cứ "diễn đến đâu lại đẽo trò đến đấy". Đặc biệt, ở con rối, phải dựa theo từng kịch bản vở diễn, các câu chuyện dân gian hay yêu cầu của đoàn diễn để tạo hình.

Điểm khác biệt giữ rối cạn và rối nước là rối cạn Tế Tiêu thường biểu diễn trên sân khấu cạn (căng phông, dựng bạt) là có thể biểu diễn cho người dân xem. Tuy nhiên, cái khó chính là môn rối cạn Tế Tiêu hay biểu diễn các tích tuồng - sự khác biệt rõ nét so với các phường rối cạn khác chuyên diễn các tích chèo cổ.

Rối Tế Tiêu - với gần 100 trò diễn, hàng nghìn chú rối đã vượt khỏi làng xã, đến với những hội diễn lớn ở Thủ đô Hà Nội.

Theo NNƯT Phạm Công Bằng, rối tuồng là loại hình diễn xướng rất khó, đề cao yếu tố vũ đạo, đặc biệt là động tác chân của nhân vật. Các động tác của mỗi nhân vật lại có đặc trưng riêng. Chưa kể, tất cả các cử chỉ, "ngôn ngữ cơ thể" của quân rối đều xuất hiện trọn vẹn dưới con mắt khán giả, chứ không được che bớt đi một phần như rối nước. Muốn diễn thành thục, phải mất nhiều năm khổ luyện.

Hiện nay, phường rối Tế Tiêu còn lưu giữ hơn 100 tích trò và hàng nghìn con rối rất sinh động... Trong đó, có hơn 20 tích trò là rối tuồng cha ông để lại như: Chém tá trích trong vở tuồng Sơn Hậu, Thoát Hoan chui ống đồng, Thạch Sanh chém trăn tinh, Thánh Gióng đánh giặc Ân... Ngoài rối tuồng, phường rối Tế Tiêu cũng biểu diễn cả rối chèo, bài vè, ví, kịch; các tác phẩm đương đại, phản ánh hiện thực đời sống xã hội hiện nay. Các tiết mục thường mang tính vui tươi, dí dỏm, trữ tình, tạo nên sức lôi cuốn đối với người xem.

Chính vì vậy, mà hàng nghìn con rối đã vượt ra khỏi danh giới làng xã, đến với những hội diễn lớn ở Hà Nội... và giành được cả giải thưởng lẫn sự yêu mến của khán giả trong và ngoài nước.

Cần đẩy mạnh để phát triển du lịch

Dù là loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, song, cũng giống như nhiều môn nghệ thuật truyền thống khác, ngày càng bị thu hẹp về đất diễn. Mặc khác, mức thù lao từ nghề này cũng gần như không có nên không gây tính kích thích, thu hút được nhiều người tham gia. NNƯT Phạm Công Bằng cho biết, phường rối Tế Tiêu hiện có 18 thành viên. Người lớn tuổi nhất cũng đã ở tuổi 80 đến 90 tuổi, còn người trẻ nhất cũng ngoài 30 tuổi.

Để ổn định cuộc sống, mỗi người đều có một nghề riêng để tồn tại và nuôi rối. Hàng năm, phường rối Tế Tiêu đều mở các lớp dạy nghề, truyền nghề hay đơn giản hơn là các lớp trải nghiệm múa rối cho học sinh trên địa bàn để tìm người kế cận giữ nghề cho đời sau.

Các nghệ nhân rối cạn Tế Tiêu biểu diễn.

Đặc biệt, trong khi hầu hết du khách quốc tế tỏ ra thích thú với rối cạn, rối nước của Việt Nam thì bộ môn này vẫn rất khó khăn trong việc thu hút khán giả Việt Nam.

Theo NSƯT Phạm Công Bằng, đất nước ta đang trong thời kỳ hội nhập phát triển, xã hội công nghiệp hóa - hiện đại hóa nên khán giả thường bị cuốn hút bởi những phương tiện giải trí khác hấp dẫn mà quên đi những giá trị văn hóa của dân tộc.

Đặc biệt trong những năm gần đây, bên cạnh các vở diễn cổ kể về những câu chuyện lịch sử, anh hùng cách mạng của dân tộc, phường rối Tế Tiêu đã có nhiều sự sáng tạo ra những trò diễn mới mang tính chất đương đại gần gũi với cuộc sống thường ngày, có thể những trò diễn phê phán các thói hư tật xấu, hoặc biểu dương các tấm lòng nhân ái trong cộng đồng, các câu chuyện hoạt hình nước ngoài nổi tiếng như: công chúa Elsa, Bạch tuyết và 7 chú lùn…

Đồng hành với phường rối, phía chính quyền địa phương cũng đặc biệt quan tâm, hỗ trợ bảo tồn và phát triển nghệ thuật múa rối của quê hương. Những năm 2017, 2018, Nhà nước đã hỗ trợ kinh phí trùng tu, xây dựng thủy đình và ngôi nhà nhỏ làm nơi sinh hoạt, tập luyện cho phường rối. Hằng năm, thị trấn cũng hỗ trợ một phần kinh phí để phường rối hoạt động.

"Ngoài ra còn mở thêm các lớp dạy nghề, truyền nghề hay đơn giản là các lớp trải nghiệm múa rối cho học sinh trên địa bàn. Các em được tận tay làm những con rối và biểu diễn một số trò rối đơn giản. Qua đó, góp phần cho các em hiểu và thêm yêu nghệ thuật rối cạn nói riêng và nghệ thuật sân khấu truyền thống nói chung" - NSƯT Phạm Văn Bằng cho biết.

Theo chủ trương của huyện Mỹ Đức, sẽ phát triển rối Tế Tiêu thành điểm du lịch, gắn với tuyến du lịch chùa Hương. Qua đó, sẽ góp phần vừa bảo tồn và phát triển múa rối cạn của làng, vừa kích cầu phát triển du lịch của địa phương.

Đình Trung