GS.NSND Trần Bảng: Duyên phận phải chiều

GS.NSND Trần Bảng và con trai ông là đạo diễn NSND Trần Lực

Rẽ bước sang ngang

Người ta gọi ông là “thầy chèo”, “trùm chèo”, “Giáo sư chèo”… nhưng ít ai biết, chèo không phải là sự lựa chọn ban đầu của GS.NSND Trần Bảng. Chính những năm tháng lăn lộn trong chiến tranh đã giúp ông nhận ra giá trị thực của bộ môn nghệ thuật dân tộc độc đáo này và dành hết tâm huyết cho nó.

GS.NSND Trần Bảng sinh năm 1926 trong một gia đình có truyền thống văn chương. Cha ông là nhà văn Trần Tiêu, bác là nhà văn Khái Hưng (một trong những cánh chim đầu đàn của nhóm Tự lực Văn đoàn) và con trai ông là đạo diễn NSND Trần Lực. Ông thông thạo tiếng Pháp, Anh, Nga, Đức và Hán Nôm. Nhiều người thấy, trong tác phẩm của Trần Bảng có màu sắc của kiến thức phương Tây nên tưởng ông được đào tạo tại nước ngoài, nhưng thật ra ông chưa từng xuất ngoại. Tất cả những gì ông có được đều là học từ trong nước, đặc biệt là tự đọc sách ngoại văn và tìm đường đi cho chính mình.

Thời kháng chiến chống Pháp, chàng trai Trần Bảng bén duyên Đội Tuyên truyền Sao Mai tại quê nhà ở xã Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo, Hải Phòng bằng việc viết kịch bản, diễn tiểu phẩm khích lệ quần chúng nhân dân nêu cao tinh thần kháng chiến. Rồi ông tham gia Đoàn văn công Trung ương trên chiến khu Việt Bắc và được phân công hoạt động trong tổ kịch nói. Thời điểm ấy, Trần Bảng đang bị cuốn hút bởi những vở bi kịch cổ đại Hy Lạp, kịch cổ điển và văn học lãng mạn Pháp.

Ông nghiên cứu Shakespeare, luật Tam duy nhất, thể hệ Stanislavski… và không ngờ rằng mình sẽ gắn bó và gây ảnh hưởng lớn đối với nghệ thuật chèo dân tộc. Lúc đó, đối với ông chèo là con số không. Nhưng một sự kiện diễn ra khiến sự nghiệp sân khấu của Trần Bảng rẽ sang hướng mới. Đó là năm 1950, Đảng ta chủ trương khôi phục vốn cổ của dân tộc.

Đoàn văn công Trung ương lúc này gồm 3 tổ: Kịch, Ca - múa - nhạc và chèo đã đặt ra quy định: “Đầu giờ sáng tất cả phải tập trung học hát chèo”. Những làn điệu chèo cổ đẹp mê hồn do các nghệ nhân trong đoàn trực tiếp truyền dạy đã hút hồn chàng trai Trần Bảng.

Năm 1952, Đoàn văn công Trung ương được giao dàn dựng vở kịch “Dân cày vùng lên” của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng do Thế Lữ làm đạo diễn. Tổ kịch thì bận tập vở, trong khi tổ chèo ngồi chơi nên Trần Bảng nảy ra ý định dựng một vở chèo dựa trên ý tưởng ông đã phác thảo qua chuyến đi thực tế tại Bắc Giang mang tên “Chị Trầm”. Tưởng chỉ dựng chơi, ai ngờ khi đem 2 vở về ATK để duyệt tiết mục phục vụ hội nghị thì “Chị Trầm” lại được chọn.

Đêm diễn “Chị Trầm” tại Tân Trào năm đó, trong hàng ghế khán giả có cả Bác Hồ và các đồng chí Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Hoàng Quốc Việt. Bác đã dành những lời ngợi khen cho các nghệ sĩ và mời đạo diễn Trần Bảng ăn bữa cơm thân mật. Bác dặn dò chàng nghệ sĩ trẻ: “Chèo là viên ngọc quý, phải ra sức học, đặc biệt học các nghệ nhân để hiểu sâu và nắm vững”. Từ đó, cuộc đời Trần Bảng gắn bó với nghệ thuật chèo với nhiều vai trò khác nhau từ sáng tác, đạo diễn, nghiên cứu lý luận, giảng dạy đến quản lý. Mỗi lĩnh vực cũng đủ để một người tạo dựng sự nghiệp riêng, đằng này Trần Bảng là người “5 trong 1”.

Phục dựng vốn cổ

Tổ chèo trưởng thành từ đó và Đoàn chèo Trung ương được thành lập dưới sự chỉ đạo của Trần Bảng. Lúc này, ông bắt tay vào phục dựng 2 vở chèo cổ là “Quan âm Thị Kính” và “Súy Vân”. Không chỉ dừng lại ở vốn cổ của cha ông, Trần Bảng sớm đi vào khai thác đề tài hiện đại. Phục dựng xong 2 vở kinh điển, ông bắt tay làm “Con trâu hai nhà” (giải Nhất tại Đại hội Văn công toàn quốc 1958), “Đường đi đôi ngả” (1959), “Máu chúng ta đã chảy” (1962). Năm 1965, ông cùng tác giả Hà Văn Cầu, Hàn Thế Du, Lưu Quang Thuận chấp bút viết kịch bản “Cô giải phóng” và làm đạo diễn.

Năm 1966, Trần Bảng được giao trọng trách Phó Vụ trưởng Vụ Nghệ thuật sân khấu nên không có cơ hội làm nghề. Nghĩ về quãng thời gian này, ông cứ tiếc: “Biết thế không làm quản lý. Nếu dành toàn bộ thời gian và tâm huyết để sáng tác và dàn dựng tác phẩm chèo thì sẽ tốt hơn”.

Năm 1971, ông được điều về làm Giám đốc Nhà hát Chèo Trung ương và bắt tay dàn dựng vở “Lọ nước thần”. Vở diễn được dựng lại đến lần thứ ba nên đạt hiệu quả nghệ thuật rõ rệt, được khán giả đón nhận nhiệt tình. Tiếp đó, ông viết và dàn dựng vở “Tình rừng” thành công ngoài sức mong đợi, diễn trên 500 buổi phục vụ khán giả. Rồi ông dựng “Sông Trà khúc” của tác giả Tào Mạt, viết kịch bản “Cô gái và anh đô vật”, “Chuyện tình những năm 80”.

Sau khi sắp trò và chỉ đạo dàn dựng lại “Quan âm Thị Kính” để tham dự Liên hoan Ca kịch quốc tế năm 1985 tại Berlin (Đức), Trần Bảng dành nhiều thời gian hơn cho việc lý luận, nghiên cứu. Những cuốn sách của ông như “Chèo - một hiện tượng sân khấu dân tộc”, “Khái luận về chèo”… được giới trong nghề đánh giá cao. Nhờ làm nghiên cứu, GS Trần Bảng có thời gian xem xét lại những tác phẩm của mình, tự đánh giá và nhận ra những sai lầm mà nhiều người trong nghề không phát hiện được. Ví như, vở “Con trâu hai nhà” tuy được giải cao, song chính ông lại là người chỉ ra những sai lầm ấu trĩ của mình đối với nghệ thuật Chèo truyền thống.

Ông tự nhận xét: “Việc đưa những hiểu biết về kịch nói thay thế cho sự thiếu hiểu biết về quy tắc cấu trúc trò diễn và kỹ thuật biểu diễn chèo cổ đã tạo nên những vở diễn lai tạp”. Nhìn thấy được những hạn chế của mình, Trần Bảng đã dừng sáng tác để học tập từ các làn điệu, trích đoạn chèo cổ do các nghệ nhân bậc thầy tái hiện.

Ông lại thêm lần nữa bất ngờ vì vẻ đẹp của nghệ thuật này và tiếp tục khai mở con đường phát triển chèo. Nhờ quá trình học hỏi không ngừng, quyết tâm tìm cái mới mà những vở diễn của ông đến nay vẫn được người yêu chèo đón nhận nhiệt tình như “Súy Vân”, “Nàng Thiệt Thê”, “Lưu Bình - Dương Lễ”…

GS.NSND Trần Bảng dạy dỗ nhiều thế hệ học trò, trong đó có không ít người cũng trở thành thầy giáo

Niềm tin với nghệ thuật dân tộc

Ngày GS Trần Bảng tròn 90 tuổi, Nhà hát Chèo Việt Nam tổ chức mừng thọ ông, học trò đến dự chật kín nhà hát. Ông không ngờ mình từng dạy dỗ nhiều người đến thế, trong đó không ít người cũng đã trở thành thầy. Chính các học trò đã làm hồ sơ Giải thưởng Hồ Chí Minh cho ông. Khi biết tin mình được giải thưởng cao quý này, ông vô cùng sung sướng.

Ít ai biết, GS Trần Bảng viết cuốn “Nghệ thuật đạo diễn Chèo” khi đã bước sang tuổi 80 và là tác phẩm đầu tiên ông viết bằng máy vi tính. Ông bảo: “Những tác phẩm trước, tôi toàn viết tay. Thấy máy tính tiện lợi nên tôi học và quyết định viết một tác phẩm bằng công nghệ mới”. Và ông cũng không ngờ, cuốn sách đã mang đến cho ông giải thưởng danh giá nhất.

Ở tuổi xưa nay hiếm song GS.NSND Trần Bảng vẫn minh mẫn và đặc biệt mê công nghệ thông tin. Ông bảo, ở nhà suốt ngày chẳng phải làm gì nên chủ yếu dành thời gian làm bạn với Facebook. Ông bảo, “phây” hay vì giúp mình biết các con cháu hiện đang làm gì, nghĩ gì. Không những thế, ông còn biết cả các đồng nghiệp, học trò đang có kế hoạch gì cho tương lai. Nhờ “phây” mà ông biết, hóa ra có quá nhiều nhóm các bạn trẻ yêu chèo lên đây lập nhóm để kết nối và chia sẻ thông tin.

Điều làm ông bất ngờ là những người nghiệp dư yêu chèo làm việc rất khoa học thì các diễn viên chèo chuyên nghiệp lại thường khoe những hình ảnh… “đồng bóng”.

Hỏi GS.NSND Trần Bảng nghĩ gì về tương lai của chèo, ông trả lời: “Ai bi quan chứ tôi thì rất lạc quan. Đấy, các nhóm yêu chèo toàn người trẻ, có tri thức. Chèo càng ngày càng bám rễ trong nhân dân thế này thì làm sao mất được. Chỉ là kinh tế đang khó khăn nên chưa tìm được lối đi, cứ chờ đến khi đời sống khởi sắc, thì với tình yêu ấy, mọi người sẽ tìm hướng phát triển hợp lý cho môn nghệ thuật độc đáo này”.

GS.NSND Trần Bảng đã vĩnh viễn đi xa, nhưng những đóng góp của ông cho nghệ thuật chèo luôn được thế hệ sau ghi nhớ, cả tình yêu và niềm tin của ông dành cho bộ môn nghệ thuật quý giá của dân tộc.