Độc đáo lễ hội vật cầu bùn ở Bắc Giang

Tương truyền rằng, khi xưa có anh em Trương Hống, Trương Hát (đức thánh Tam Giang) đi theo Triệu Quang Phục đánh giặc, khi đánh thắng quân Lương trở về đầm Dạ Trạch thì bị bọn quỷ đen ở đầm quấy phá. Hai bên xung trận, bọn quỷ ra điều kiện, nếu thắng, chúng phải được thưởng lớn; còn nếu thua, chúng sẽ quy phục theo hầu thánh.

Cuối cùng bọn quỷ đen thua trận, phải quy phục đức thánh Tam Giang. Chính vì vậy, dân làng Vân mở hội vật cầu vào ngày hóa của đức thánh, với ý nghĩa hội mừng chiến thắng. Người trong vùng gọi là hội Khánh Hạ. Ngoài yếu tố tâm linh, tôn vinh chiến thắng của đức thánh Tam Giang trước bọn quỷ đen thì lễ hội vật cầu nước bùn Vân còn gắn với tín ngưỡng thờ thần mặt trời, biểu tượng thiêng liêng của văn minh lúa nước.

Lễ hội vật cầu nước (hay vật cầu bùn) được tổ chức 4 năm 1 lần tại làng Vân (Vân Hà, Việt Yên, Bắc Giang) từ ngày 12-15/4 Âm lịch. Hôm nay (19/5 tức ngày 12/4 Âm lịch), lễ hội đặc biệt này bước vào ngày khai hội.

Quả cầu làm bằng gỗ lim, đường kính 35cm, nặng khoảng 20kg được lưu truyền trong đình làng từ đời này qua đời khác. Quả cầu tượng trưng cho dương – mặt trời, còn lỗ cầu tượng trưng cho âm. Theo tâm linh, mỗi lần cầu được đẩy xuống hố tượng trưng cho đất trời hòa hợp, mưa thuận gió hòa giúp mùa màng bội thu. Trong quá trình đưa cầu ra sân đấu, cầu được mang từ Đông sang Tây theo hướng mặt trời mọc và lặn. Khi thi đấu, cướp được cầu mang ý nghĩa là cướp được mặt trời, cướp ánh sáng cho cây trồng. Chính vì thế, hội vật cầu bùn thể hiện nét đặc trưng của văn hóa lúa nước, có ý nghĩa như một lễ hội cầu mùa màng bội thu.

Hội vật cầu được tổ chức trên sân chính của đền thờ thánh Tam Giang (xóm 4, thôn Yên Viên, xã Vân Hà, Việt Yên, Bắc Giang) có diện tích khoảng 200 m2, mặt sân là bùn nhão, ở hai đầu sân có hai hố để đẩy cầu xuống, mỗi lần đẩy được cầu xuống hố là kết thúc một hiệp.

Đội vật cầu gồm 16 quân cầu là những thanh niên trai tráng khỏe mạnh được tuyển chọn kỹ lưỡng từ 5 xóm, chia làm 2 giáp đấu là giáp Trên và giáp Dưới (mỗi giáp 8 người). Các quân cầu sẽ phải ăn chay, không ăn tỏi, kiêng chuyện nam nữ trong 3 ngày theo quy định của dân làng trước khi hội vật cầu được mở. Các chàng trai được huấn luyện kỹ càng từ việc hành lễ đến thi đấu.

Trước khi vào trận, các bô lão thực hiện nghi lễ dâng hương trong đền, có múa lân trước khi diễn ra trận cầu. Các quân cầu cởi trần đóng khố, thực hiện nghi lễ tế đức thánh Tam Giang. Họ xếp hàng đứng quay mặt vào đền lễ thánh rồi lên sân đền uống rượu trận. Sau đó, họ ngồi xếp bằng theo hàng, hai bên quay mặt vào nhau, cỗ trận để ở giữa, gồm các loại hoa quả và rượu làng Vân, thứ rượu ngon nức tiếng của vùng đất Việt Yên. Mỗi người uống 3 bát rượu và ăn hoa quả rồi ra mắt khán giả. Tiếp đó, các quân cầu của 2 giáp xếp hàng đôi, đối diện nhau, mỗi đội cử ra một cặp đấu vật với nhau, đội nào thắng sẽ được giao cầu trước.

16 thanh niên trong làng được chọn tham gia lễ hội, cứ 8 người tạo thành một giáp. Trước khi thi đấu, mỗi giáp cử ra một quân cầu khỏe mạnh nhất đấu vật

Trước khi bắt đầu trận đấu, hai giáp cử những chàng trai khỏe nhất ra ràng, xe đai đấu vật giữa sân bùn nhão. Sau đó, hai giáp bắt đầu tranh cầu. Mỗi khi cầu rơi xuống bãi bùn, tất cả 16 quân cầu phải làm động tác nâng cầu rồi mới hạ xuống để tranh cầu. Dù thi đấu quyết liệt là vậy nhưng để đúng nghĩa đây là trò chơi mang tính cầu mùa, cầu hòa thuận các "quân cầu" thường không được xích mích, va chạm thái quá.

Quả cầu được thủ đền mang từ trong đền ra làm lễ trước trận đấu. Trước khi đưa xuống sân vật, cầu được đặt lên bàn thờ trước đình thắp hương mong thần làng phù hộ để cầu không rơi xuống quân cầu, tránh chấn thương khi tham gia thi đấu.

Trong trận đấu hai giáp sẽ liên tục tranh cầu. Quả cầu nặng lại dính bùn rất trơn nên muốn tranh được đòi hỏi các giáp phải gồm những thanh niên vừa khỏe mạnh vừa khéo léo.

Lễ hội vật cầu làng Vân 4 năm mới diễn ra một lần lên thu hút đông đảo dân chúng địa phương và du khách gần xa. Sân cầu trong những ngày chính hội luôn chật kín người xem xung quanh.

Khi một quân cầu cướp được cầu thì những thành viên khác của giáp đó sẽ tìm cách di chuyển để bảo vệ, đưa quả cầu vào lỗ đối phương.

Màn "thủy chiến" giữa hai giáp cũng khiến nhiều khán giả ngồi xem gần đó bị bùn bắn lấm lem.

Nguyễn Bình - Phong Sơn