Cần xây dựng các trạm cảnh báo sớm tai biến sạt lở đất để phòng tránh

Nguy cơ sạt lở đất, lũ quét gia tăng sau mưa lớn

Văn phòng thường trực Ban Chỉ đạo quốc gia về Phòng, chống thiên tai vừa có Văn bản số 362/VPTT đề nghị các tỉnh Thanh Hóa đến Hà Tĩnh và các tỉnh miền núi phía bắc chủ động ứng phó với mưa lớn, lũ, ngập lụt, nguy cơ lũ quét, sạt lở đất.

Văn bản nêu rõ, từ ngày 25-27/9, do ảnh hưởng của áp thấp nhiệt đới, khu vực Trung Bộ đã có mưa to đến rất to từ 200-400mm, hiện đang mở rộng ra Thanh Hóa và một số tỉnh miền núi phía bắc.

Theo bản tin từ Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, từ ngày 27-28/9, khu vực Thanh Hóa đến Nghệ An có mưa rất to từ 60-120mm, có nơi trên 200mm; các tỉnh Hòa Bình, Sơn La, Yên Bái, Phú Thọ có mưa từ 40-70mm, có nơi hơn 100mm; Hà Tĩnh và khu vực Đông Bắc, Việt Bắc có mưa từ 20-50mm, có nơi hơn 90mm; nguy cơ xảy ra lũ quét, sạt lở đất tại khu vực vùng núi và ngập úng tại các khu vực trũng, thấp.

Cần xây dựng các trạm cảnh báo sớm tai biến sạt lở đất để người dân phòng tránh.

Lũ quét, sạt lở đất do mưa lớn đã từng xảy ra với những thiệt hại khủng khiếp những năm qua. Trong đó phải kể đến thảm họa trượt lở, lũ bùn đá ở khu vực Trà Leng, Thủy điện Rào Trăng 3, Trạm Kiểm lâm 67, Đoàn Kinh tế Quốc phòng 337 và các tỉnh miền Trung, tập trung ở Quảng Nam, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế năm 2020. Hay trận lũ quét kinh hoàng xảy ra tại xã Tà Cạ và thị trấn Mường Xén thuộc huyện miền núi Kỳ Sơn, tỉnh Nghệ An xảy ra vào ngày 2 - 3/10/2022, đã gây thiệt hại nghiêm trọng về người và tài sản. Năm 2023, các trận sạt lở, trượt lở đất đá cũng liên tục xảy ra tại các tỉnh miền núi thuộc Tây Nguyên và Tây Bắc như Đắk Nông, Lâm Đồng, Hà Giang…

Theo các chuyên gia, những hiện tượng thiên tai này thường liên quan chặt chẽ đến các hình thái thời tiết cực đoan (cường độ mưa cao bất thường, tập trung thời gian ngắn; hoặc mưa với thời gian dài và cường độ cao, có thể xảy ra sau một thời gian nắng nóng và khô hạn kéo dài); hoặc mùa mưa đến sớm và kết thúc muộn, hoặc ngược lại. Tác nhân từ thời tiết cực đoan đã gây ra chuỗi loại hình tai biến như trượt lở, lũ quét, lũ bùn đá xuất hiện tại miền núi Việt Nam, nhất là khu vực miền núi phía Bắc và miền Trung.

TS. Đỗ Minh Hiển, Phòng Kinh tế Địa chất và Địa tin học, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản cho biết, năm 2022, các nhà khoa học của Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã thực hiện thành công đề tài "Nghiên cứu cơ sở khoa học để lựa chọn hệ phương pháp, mô hình phân vùng cảnh báo chi tiết và xác định ngưỡng mưa kích hoạt tại các khu vực nhạy cảm về trượt, sạt lở đất đá, lũ bùn đá, lũ ống, lũ quét khu vực miền núi, trung du Việt Nam". Đây là cơ sở để cảnh báo sớm các tai biến địa chất ở Việt Nam.

Xây dựng các trạm cảnh báo sớm tai biến

Theo TS. Đỗ Minh Hiển, để thu thập các số liệu liên quan đến các yếu tố kích hoạt như lượng mưa và sự thay đổi về mực nước ngầm (áp suất nước lỗ rỗng), việc đầu tư lắp đặt các thiết bị quan trắc, thu thập, xử lý, phân tích các dữ liệu này là việc làm cần thiết. Bên cạnh đó, cũng cần thu thập, xử lý và phân tích ở tỷ lệ chi tiết các yếu tố hình thái địa hình địa mạo, độ dốc sườn cũng như yếu tố liên quan đến hoạt động của con người là thảm phủ/đất sử dụng để đảm bảo chất lượng của các bản đồ phân vùng nguy cơ tai biến.

Ngoài việc lập bản đồ phân vùng nguy cơ trượt lở, lũ bùn đá, lũ ống, lũ quét, TS. Đỗ Minh Hiển cho biết, cần xây dựng các trạm cảnh báo sớm tai biến. Bản đồ phân vùng nguy cơ trượt lở, lũ bùn đá, lũ ống, lũ quét sẽ định hướng về mặt lựa chọn vị trí lắp đặt các khu vực cảnh báo sớm thiên tai. Các vị trí này phải được lựa chọn theo tiêu chí là lưu vực có tiềm năng xuất hiện đa thiên tai (tổ hợp các tai biến xảy ra: trượt lở, lũ bùn đá, lũ ống, lũ quét) hoặc là vị trí có nguy cơ cao xảy ra một trong các loại hình thiên tai này, có khả năng cao ảnh hưởng đến các yếu tố chịu rủi ro như: khu vực dân cư, hành chính, công trình trọng điểm…

Các trạm giám sát và cảnh báo sớm sẽ tùy thuộc vào mục đích cảnh báo và điều kiện kinh tế của địa phương để lắp đặt các thiết bị cảnh báo như: camera giám sát; các thiết bị thu nhận dữ liệu: thiết bị đo mưa, thiết bị đo chuyển dịch, thiết bị căng kế, thiết bị đo mực nước ngầm (thay đổi áp suất nước lỗ rỗng), độ ẩm đất; hệ thống điểu khiển trung tâm; hệ thống truyền tin…

PGS.TS Trần Tân Văn, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học địa chất và khoáng sản Việt Nam, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho biết, để dự báo được lũ quét, sạt lở đất tại một địa điểm, ngoài việc xác định được lượng mưa đã xuất hiện và dự báo sẽ xảy ra chi tiết theo không gian, thời gian trên khu vực đó, cần xác định được các thông tin nền về địa hình, cấu trúc địa chất, lớp vỏ phong hóa, đặc điểm thảm phủ, độ ẩm, mức độ bão hòa, ngưỡng mưa sinh lũ quét và sạt lở đất, các hoạt động kinh tế-xã hội, dân sinh như giao thông, khai thác mỏ, xây dựng, phân bố dân cư... Các thông tin này phải đảm bảo được tính cập nhật liên tục theo thời gian và chi tiết đến từng địa điểm.

Trong khi đó, hiện nay, công nghệ chưa cho phép dự báo chính xác định lượng mưa. Thông tin số liệu đo đạc, điều tra, khảo sát thực địa của các vùng có nguy cơ phát sinh lũ quét, sạt lở đất thường không có. Thông tin về thảm phủ, cấu trúc địa chất, lớp vỏ phong hóa, mức độ bão hòa trong đất không có đủ độ chi tiết và không được cập nhật thực tế. Sự tác động của con người hoặc chuyển đổi mục đích sử dụng đất, phá rừng, khai thác khoáng sản chưa được thống kê, nghiên cứu đầy đủ… nên khó dự báo được sạt lở.

Để chủ động phòng tránh, người dân sống ở các vùng có nguy cơ lũ quét, sạt lở đất cần theo dõi liên tục thông tin cảnh báo để di chuyển đến nơi an toàn. Với người dân sống ở vùng ngập lũ, cần làm sạch và khử trùng các bề mặt tiếp xúc với thực phẩm bị ngập nước.

Tô Hội