Alexandria - Thành phố hiện đại trên nền di sản

Bắt đầu hình thành từ một khu vực định cư của người Ai Cập (nay đã trở thành một khu phố cổ của thành phố), Alexandria từng là thủ đô của Ai Cập dưới triều đại các pharaoh Ptolemaic kế vị Alexander và giữ được vị thế đó trong gần mười thế kỷ. Đến giữa thế kỷ VII, khi Ai Cập bị người Hồi giáo chinh phục thì vị thế thủ đô của Alexandria không còn. Tuy nhiên, vị thế một hải cảng - thương mại lớn luôn được duy trì, bên cạnh đó là vị thế quan trọng về văn hóa giúp Alexandria luôn là một trung tâm du lịch nổi tiếng.

Câu nói “Alexandria là một thành phố mà từ hiện đại về quá khứ chỉ cách nhau một bước chân” quả không sai! Khắp thành phố là một sự hòa hợp kỳ lạ giữa những công trình hiện đại đẹp đẽ với những phế tích hoành tráng.

Dọc theo một trong những con đường chính của thành phố ven biển, một bên là các tòa nhà cao tầng kiến trúc tân kỳ, một bên là biển êm đềm xanh ngát với vài mỏm núi, hòn đảo, trên đó là pháo đài cổ hay các phế tích kiến trúc. Rất nhiều công trình đã bị chôn vùi trong lòng đất và lòng biển bởi chiến tranh, bởi những trận động đất lớn. Vì vậy công tác khai quật khảo cổ học ở đây có “tiềm năng” vô tận nhưng gặp rất nhiều khó khăn.

Một góc thành phố Alexandria nhìn từ cầu Stanley.

Từ tư liệu lịch sử và khảo sát thăm dò có thể nhận biết vị trí, quy mô của các công trình nổi tiếng thời cổ, nhưng hiện trạng thì đều nằm dưới các công trình xây dựng vào đời sau, hoặc chìm trong lòng biển. Cung điện hoàng gia của Cleopatra VII bị động đất và sóng thần tràn ngập, dẫn đến sụt lún dần vào thế kỷ IV, một phần thành phố thời Hy Lạp, bao gồm cả ngọn hải đăng nổi tiếng và khu cung điện, đã được khám phá dưới lòng biển vào năm 1992, đang được các nhà khảo cổ học dưới nước người Pháp điều tra khảo sát… Có thể nói mỗi bước chân đi trên đường phố hiện nay cũng là đang đi trên thành phố Alexandria cổ đại!

Nổi tiếng nhất trong những công trình đã “biến mất” chính là ngọn hải đăng Alexandria, được xây dựng vào thế kỷ III trước công nguyên. Hải đăng này cao khoảng 100m và là một trong 7 kỳ quan của thế giới cổ đại, trong nhiều thế kỷ được coi là một trong những công trình nhân tạo cao nhất thế giới. Ngọn hải đăng đã bị hư hại nghiêm trọng bởi ba trận động đất trong khoảng giữa thế kỷ X và XIV, trở thành phế tích khổng lồ. Đến cuối thế kỷ XV những vật liệu còn sót lại của hải đăng Alexandria được sử dụng xây dựng thành Qaitbay ngay trên vị trí ngọn hải đăng này.

Tuy vậy những gì còn lại trên mặt đất cũng đủ phục dựng diện mạo của một thành phố di sản vĩ đại. Có thể kể đến một vài di tích nổi tiếng mà chúng tôi kịp tham quan trong thời gian vô cùng ngắn ngủi.

Đầu tiên là hầm mộ Kom El Shoqafa. Đây là một khu mộ cổ của thành phố Alexandria được đào sâu vào lòng đất như một mê cung nhiều tầng, ở giữa hầm mộ là một cầu thang xoắn ốc lớn bao quanh một “giếng trời” đường kính 3-4m. Từ đó có những nhánh rẽ vào các tầng hầm, mỗi tầng có hàng trăm căn phòng được trang trí bằng những hình vẽ, điêu khắc, tượng và các vật trang trí theo phong cách La Mã.

Khắp hầm mộ là những hộc khoét sâu vào lòng đất để đặt quan tài, nơi làm lễ và các phòng lớn kiểu La Mã để người thân của người quá cố tiến hành các bữa ăn tưởng niệm. Hầm mộ này dần bị vùi lấp do nhiều trận động đất và bị quên lãng. Nó được phát hiện tình cờ vào năm 1900 và được trùng tu một phần ở các tầng trên.

Ngay kế hầm mộ Kom El Shoqafa là di tích “Trụ cột Pompey”, biểu tượng ghi nhận chiến thắng của người La Mã. Theo sử sách, ban đầu công trình là một hàng cột trong một ngôi đền thờ, nếu tính cả bệ đỡ thì cao đến 30m, chế tác từ đá granit, đường kính phần gốc 2,7m và thu nhỏ dần lên phần ngọn là 2,4m. Riêng cây cột cao 27m được làm chỉ từ một khối đá nguyên vẹn. Công trình sừng sững bên cạnh một con đường trung tâm ngày đêm đông đúc, trong phạm vi thành cổ Alexandria, từ xa du khách đã có thể nhìn thấy đỉnh cột cao vút sáng lấp lánh trong ánh nắng Địa Trung Hải.

Di tích nhà hát thời La Mã.

Cũng trong khu vực này có một nhà hát cổ của người La Mã nay cũng chỉ còn phế tích, bao gồm khán đài hình vòng cung với mười mấy hàng ghế từ cao xuống thấp xếp đều nhau bằng những tảng đá nhẵn bóng. Bên ngoài là hàng trụ cột cao vút bằng đá granit màu hồng, những căn phòng phía dưới khán đài dùng làm nơi hội họp và có cả nhà tắm công cộng. Xung quanh nhà hát có lẽ còn nhiều công trình phụ khác nhưng đã bị sụp đổ hoàn toàn.

Rời trung tâm thành phố chúng tôi đi đến thành Qaitbay là một pháo đài phòng thủ nằm ngay trên bờ biển. Nó được xây dựng vào thế kỷ XV ngay trên tàn tích của hải đăng Alexandria. Thành cổ nằm trên đảo Pharos ở phía đông, có diện tích đến 17.550m2 và được bảo tồn nguyên vẹn đến ngày nay. Thành Qaitbay cũng là một pháo đài đồ sộ cấu trúc hình vuông, là thành trì phòng thủ quan trọng nhất không chỉ ở Ai Cập mà còn dọc bờ biển Địa Trung Hải.

Từ trên ngọn tháp chính cao nhất có thể bao quát toàn bộ bờ biển của thành phố và ngoài khơi xa, còn tại các tầng của pháo đài đều nhìn ra biển từ những khung cửa lớn hình vòm hoặc những ô cửa nhỏ hẹp xuyên qua bức tường thành bằng đá rất dày. Tầng hầm của pháo đài rất rộng bao gồm những bức tường hình vòm nối tiếp nhau chịu lực cho toàn bộ tòa thành. Một công trình thời trung cổ vĩ đại xứng đáng được coi là kế tục ngọn hải đăng Alexandria nổi tiếng.

Thành cổ Qaitbay.

Alexandria còn có hàng trăm công trình thời cận và hiện đại cũng là những di sản văn hóa của Ai Cập và thế giới. Có thể kể đến thư viện Alexandria - một kỳ quan văn hóa hiện đại được xây dựng ngay vị trí Đại thư viện Alexandria - công trình văn hóa lớn nhất thời cổ đại. Thành phố Alexandria được coi là kinh đô của tri thức và học thuật, một phần quan trọng là vì có Đại thư viện và nhiều học giả lớn nhất thời đó đến làm việc ở đây. Nhưng một trận hỏa hoạn khủng khiếp đã thiêu rụi Đại thư viện với hàng trăm ngàn bản sách quý bằng cuộn giấy và nhiều chất liệu khác.

Ý tưởng phục hồi Đại thư viện được hình thành từ thập niên 1970, đến thập niên 1980 Ai Cập được sự hỗ trợ của UNESCO và quốc tế đã tổ chức thi thiết kế và xây dựng thành công thư viện Alexandria mới, khánh thành năm 2002. Đây là một công trình quy mô khổng lồ có thể sánh ngang Đại thư viện thời cổ. Mặt tiền chính của thư viện là một “bức tường” bằng đá trắng xám, trên đó chạm khắc những ký hiệu, hình vẽ, chữ tượng hình Ai Cập cổ đại.

Khu vực sân lớn có một phần di tích Đại thư viện cổ được khai quật và che kính bảo tồn tại chỗ. Giữa sân là bức tượng bán thân Alexander Đại đế bằng đá cẩm thạch trắng, lúc nào cũng đông người vây quanh.

Phòng đọc của thư viện Alexandria mới.

Thư viện mới này có khoảng tám triệu cuốn sách, trong đó có nửa triệu sách Pháp ngữ được nước Pháp tặng. Phòng đọc chính rộng 20.000m2, tại đó còn có khu vực trưng bày các thiết bị in ấn từ thời xưa. Khu phức hợp gồm một trung tâm hội nghị, thư viện chuyên ngành… Ngoài ra còn có bốn bảo tàng, bốn phòng trưng bày nghệ thuật cho các triển lãm tạm thời; 15 phòng triển lãm thường trực; một cung thiên văn và một phòng thí nghiệm phục hồi bản thảo…

Có lẽ trên thế giới hiếm có thành phố nào mà sự hiện đại của nó lại bắt đầu từ sự hồi sinh nguồn di sản văn hóa, từ hệ thống di tích lịch sử cho đến những thương hiệu và danh tiếng có từ hàng ngàn năm trước, như thành phố Alexandria.

Bài và ảnh: Nguyễn Thị Hậu