Vị già làng đánh cược gia sản, di dời nơi an nghỉ của tổ tiên ra khỏi trường học

Trăn trở vì buôn làng

Làng Trang (xã Ia Piar, huyện Phu Thiện, tỉnh Gia Lai) là vùng đất hẻo lánh, nằm lọt thỏm giữa chốn rừng sâu. Cuộc sống người dân bản địa từ bao đời nay dường như vẫn tách biệt với thế giới bên ngoài. Tộc người J’ Rai ở Ia Piar vì lẽ đo vẫn giữ lại rất nhiều nếp sống cũ mà ngàn đời cha ông truyền lại. Bên cạnh những nét đẹp truyền thống mang bản sắc riêng, trong cộng đồng người J’ Rai tồn tại những hủ tục lạc hậu, kìm hãm sự phát triển kinh tế, xã hội.

Đã có những cuộc vận động từ chính quyền địa phương với mong muốn giúp bà con vượt qua định kiến, lễ giáo nhưng kết quả thu được hết sức hạn chế. Tuy nhiên, chính già làng A Ma Thiệu đã giúp đồng bào khai sáng tư duy, mọi chuyện trở nên tốt đẹp hơn rất nhiều. Vị già làng đáng kính này đã thế chấp toàn bộ tài sản, hiến đất xây trường học, tự di dời mồ ma tổ tiên ra khỏi trường học... Từ những ngơ vực ban đầu, người J’ Rai giờ đây đã dành sự tin tưởng, kính phục già Thiệu tuyệt đối.

Chúng tôi đến nhà già Thiệu vào một buổi chiều mưa tầm tã. Bên chén rượu cần ấm đượm, người thủ lĩnh tinh thần của làng Trang đã kể cho PV nghe về hành trình thuyết phục dân làng bài trừ hủ tục.

Già Thiệu tên khai sinh là Rah Lah Dyel. Năm nay đã 60 tuổi nhưng già vẫn giữ được nét tráng kiện, dẻo dai của một người con núi rừng. Cuộc đời già Thiệu gắn chặt với làng Trang, gắn chặt với sứ mệnh gìn giữ, bảo tồn nét đẹp văn hóa từ ngàn đời cha ông truyền lại. Già Thiệu kể: “Ngày tôi đem ra ý kiến khuyên bà con loại bỏ một số hủ tục, người làng kịch liệt phản đối. Trong cuộc họp của buôn, rất nhiều người dân căm giận tôi bỏ về. Họ sợ sự thay đổi, sợ Yang quở trách. Sau này, phải rất vất vả người làng Trang mới đồng thuận với ý kiến tôi nêu ra”.

Thầy Linh và già Thiệu (bên trái) trước ngôi trường mới khang trang.

Việc làm ý nghĩa đầu tiên của già Thiệu là vận động đồng bào di dời 1.000 ngôi mộ tổ tiên ra khỏi vị trí cũ. Đây thực sự là thử thách lớn lao bởi người J’ Rai xem khu nhà mồ là vùng đất “thiêng”, nơi giao thoa, kết nối giữa thần linh và con người không ai được quyền đụng chạm đến. Già Thiệu cho biết, nhiều năm qua, học sinh và giáo viên trường tiểu học cơ sở Nguyễn Trãi, xã Ia Piar phải “sống chung” với hàng chục hầm mộ như thế. Những ngôi mộ nằm cách phòng học của các em học sinh chừng vài mét, khiến việc dạy và học của thầy trò nơi đây bị ảnh hưởng rất nhiều.

Già làng cũng cho hay, khu nhà mồ hình thành từ năm 1963. Những hài cốt ở đây đều được chôn cất theo phong tục “sống cùng làng, chôn cùng mồ” của người J’Rai. Nghĩa là, nếu trong làng có người chết, người thân và làng xóm sẽ lấy một chiếc quan tài bằng thân gỗ đã đục sẵn, bỏ người đã khuất vào trong thân gỗ này để chôn. Sau khi chôn và khỏa lấp người chết xuống lòng đất, nếu trong làng có người chết tiếp theo thì sẽ bới đất, mở nắp chiếc quan tài trên dồn xương người chết trước về một phía, rồi đặt người mới chết vào trong quan tài, không quan tâm đến việc xác người chết trước đã phân hủy hay chưa. Cứ như vậy, cho đến khi chiếc quan tài đầy xương thì sẽ được người làng làm lễ bỏ mả và chôn cất trong ngôi nhà mồ này.

Khu nhà mồ được xem là chốn linh thiêng bất khả xâm phạm. Già Thiệu ban đầu cũng như những người đồng bào luôn đinh ninh rằng phải bảo vệ nhà mồ bằng mọi giá. Một lần tình cờ, nghe các thầy cô giáo than thở về sự bất tiện, nguy hại mà khu nhà mồ gây ra cho học sinh trường khiến già Thiệu dần thay đổi tư duy. Sau nhiều đêm trằn trọc, suy nghĩ, vị già làng đáng kính nảy ra ý tưởng táo bạo di dời nhà mồ ra khỏi khu dân cư để đảm bảo cho thế hệ trẻ làng Trang được học hành tốt nhất.

Làng Trang ngày mới

Nghĩ là làm, sáng hôm sau, già Thiệu triệu tập người dân làng Trang họp lại bàn bạc vấn đề. Ông cũng dự đoán được ý tưởng của mình sẽ bị bà con kịch liệt phản đối. Nhiều người giận dữ bỏ về vì cho rằng già làng nghe kẻ xấu xúi giục làm trái di nguyện tổ tiên. Bà con tin nếu đụng đến vùng đất thiêng sẽ bị Yang trách tội, trừng phạt. Buổi lễ cúng Yang tổ chức gặp mặt bà con của già Thiệu hoàn toàn phá sản. Những ngày hôm sau, nhiều người làng còn căm giận ném đá vào nhà, chửi bới già Thiệu bởi cho rằng ông bị ma quỷ xui khiến. Nhưng vị già làng không hề nản chí đinh ninh việc làm của mình là đúng, có ý nghĩa thiết thực với đời sống nhân dân nên sẽ được đấng tối cao ủng hộ.

Để thức tỉnh đồng bào, già Thiệu quyết định di dời mộ phần của người thân trước. Ngày làm lễ bốc mộ, già Thiệu đứng trước bà con hứa, nếu Yang trách phạt dân làng, ông sẽ chịu tội. Nhà ông đó, của cải gia đình đều ở đây, nếu lỡ Yang có phạt thì bà con lấy đó ra đền. Sau một năm mà Yang không phạt tội, dân làng phải di dời hết khu nhà mồ này ra nghĩa trang của xã, để các cháu có nơi học hành. Hôm đó, mặc người làng bỏ về hết, già Thiệu và con cháu trong nhà hì hục di dời mồ mả tổ tiên ra khu nghĩa trang mới.

Một năm sau khi già Thiệu di dời mồ mả của gia đình nhưng không có một tai họa nào từ Yang giáng xuống làng Trang. Già Thiệu và người thân vẫn sống khỏe mạnh, thóc lúa vẫn đầy bồ, bò trong chuồng đã đẻ thêm lứa. Người làng bắt đầu tin tưởng vào việc làm của vị già làng đáng kính. Không lâu sau đó, bà con đồng ý di dời khu nhà mồ ra khỏi trường học. Làng Trang mở hội. Cả làng mổ con trâu lớn, mang đầy rượu cần, cơm nếp, thịt heo... cùng hát hò nhảy múa chuẩn bị nghi thức làm “nhà mới” cho tổ tiên.

Trong lễ hội, bên ché rượu, già Thiệu lại đứng dậy nói cho bà con nghe về nhiều hủ tục lạc hậu khác cần được phá bỏ. Già làng bảo nếu làm được, đời sống nhân dân sẽ ngày một ấm no, hạnh phúc, thóc trong bồ càng đầy, con trâu trong chuồng thêm lớn, sắn, khoai trên rẫy xanh tươi.

Cộng đồng J’Rai có tập tục, khi một người trong làng mất, gia đình nhà đó ngày nào cũng phải đến nhà mồ đem thức ăn nước uống cho người đã chết, tối đến nói chuyện với linh hồn. Việc làm này gây tổn hại đến sức khỏe, mất nhiều thời gian. Giờ dân làng đã tin già Thiệu nên vừa nghe già nói, mọi người đã đồng thanh hứa: “Khi đến nghĩa trang mới cũng là lúc tập tục này kết thúc trong làng”.

Khu nhà mồ được di dời, thầy cô giáo, học sinh trường tiểu học cơ sở Nguyễn Trãi ai cũng vui mừng, biết ơn già Thiệu. Nhìn ngôi trường nhỏ xiêu vẹo, dột nát, bàn ghế ọp ẹp, già Thiệu đau lòng lắm. Cùng ngày hôm đó, già Thiệu lên gặp hiệu trưởng nói sẽ hiến gần 2.000m2 đất mặt đường trên quốc lộ 25 để nhà trường dựng thêm hai phòng học tạm và làm sân chơi. Vị già làng và thầy hiệu trưởng lên xã thông báo tình hình, cùng nhau bàn bạc kế hoạch mở rộng trường. Người làng Trang dưới sự chỉ đạo của già Thiệu lại xúm tay vào làm việc.

Từ nghĩa cử của già Thiệu, nhiều nhà hảo tâm khác đã biết đến ngôi trường vùng sâu còn nhiều khó khăn này giúp đỡ. Cuối năm 2011, ngôi trường này đã nhận được những tình cảm sẻ chia của cộng đồng thông qua quỹ Khuyến học “Đèn đom đóm”. Cùng với sự chung sức của chính quyền huyện Phú Thiện, trường tiểu học cơ sở Nguyễn Trãi được xây mới khang trang hơn. Không chỉ ngôi trường nhỏ, mảnh đất làng Trang đang từng ngày thay da đổi thịt, đời sống vật chất, tinh thần của bà con được nâng lên đáng kể. Người làng Trang hiểu có được thành quả này là một phần công lao không nhỏ của vị già làng đáng kính A Ma Thiệu.

HỒ NAM