Sài Gòn con đường tôi yêu

Là một đại lộ rộng lớn 2 đầu là những công trình nổi tiếng được xây dựng vào thời gian sớm nhất của đô thị Sài Gòn: Dinh Thống Nhất khởi đầu là Dinh Thống Đốc xây dựng năm 1868 và Thảo Cầm Viên năm 1864. Tuy không dài nhưng có công viên cây xanh và nhiều kiến trúc rất đẹp, đó là con đường bây giờ mang tên Lê Duẩn.

Là nơi có địa thế cao ráo nhất giữa rạch Thị Nghè và sông Bến Nghé, ít nhất từ thế kỷ XVII, khu vực nơi con đường này tọa lạc là vị trí quan trọng nhất vùng Gia Định xưa. Năm 1790, chúa Nguyễn Ánh xây dựng Thàn Bát quái (thành Quy) theo bố cục 2 trục vuông mà trục đường Đông Bắc - Tây Nam thể hiện trên bản đồ của Trần Văn Học trùng với con đường Lê Duẩn ngày nay; một đầu là khu Vườn Ông Thượng còn đầu kia là bãi lầy trũng ven sông Thị Nghè, còn trục Tây Bắc - Đông Nam được coi là đường Hai Bà Trưng. Đây là trung tâm chính trị, quân sự, hành chính của Gia Định kinh. Sau cuộc binh biến của Lê Văn Khôi năm 1835, thành Quy bị vua Minh Mạng ra lệnh san phẳng để xây lại thành Phụng nhỏ hơn nằm ở phía Đông Bắc thành cũ. Năm 1859, chỉ sau một trận tấn công của quân Pháp, thành Phụng thất thủ.

Đến năm 1869, con đường này xuất hiện trên bản đồ đô thị Sài Gòn. Khoảng năm 1891, ở vị trí trung tâm thành Phụng dựng lên trại lính với những dãy nhà kiến trúc 3 tầng mái ngói, cầu thang sắt bậc bằng gỗ, tường dày, hành lang có hàng lan can bằng sắt, phía trên trang trí hình vòm. Các dãy nhà của trại lính bị cắt ngang bởi đường Đinh Tiên Hoàng, sau thuộc về Trường Đại học Y Dược và Trường Đại học KHXH&NV TP HCM, đến nay vẫn còn mang dáng dấp cũ.

Năm 1976, tôi vào Đại học Văn khoa ở đường Đinh Tiên Hoàng, sau này ở lại trường giảng dạy hơn 10 năm, rồi làm việc tại bảo tàng trong Thảo Cầm Viên cũng hơn 10 năm nữa, có thể nói, “thời thanh xuân tươi đẹp” của tôi rất quen thuộc với con đường này, con đường mà lần đầu tôi biết còn mang tên Thống Nhất.

Nằm ở trung tâm thành phố nhưng đường Lê Duẩn không phải là khu thương mại hay giải trí, nó là con đường của các công sở hành chính và của cơ quan ngoại giao . Đây còn là con đường văn hóa vì một đầu là Hội trường Thống Nhất - nay là di tích lịch sử đặc biệt của quốc gia; còn đầu kia là các trường đại học, bảo tàng và Thảo Cầm Viên, còn có cả Trung tâm Lưu trữ quốc gia II. Lòng đường và vỉa hè rộng rãi, hàng cây điệp vàng rợp mát nhưng không quá cao nên con đường lúc nào trông cũng rộng và thoáng. Những năm cuối thập kỷ 1990, khi những công trình cao tầng chưa mọc lên dày đặc như bây giờ, con đường này lúc nào cũng lộng gió, những cánh điệp vàng cùng lá xanh rải trên vỉa hè vấn vít bước chân nữ sinh với những tà áo dài. Đường cũng không quá đông đúc, bị cắt ngang nhiều như bây giờ.

Trên con đường này có nhiều công trình được coi là di sản kiến trúc đô thị như Hội trường Thống Nhất, nhà thờ Đức Bà , tòa nhà trụ sở UBND quận 1 , trụ sở hãng Esso cũ, trụ sở hãng Shell cũ, dãy nhà trại lính, tòa nhà công ty xổ số, Văn phòng Chính phủ ..., trong đó có một số công trình được xếp hạng Di tích Lịch sử Văn hóa. Các công trình khác kiểu thức kiến trúc ảnh hưởng châu Âu và Pháp được nghiên cứu kỹ lưỡng, xây thấp tầng, mặt bằng rộng rãi và sân vườn trồng nhiều cây xanh, hòa hợp với khoảng vỉa hè và lòng đường thoáng đãng. Với những đặc điểm trên, có thể coi đây là một tuyến phố “hành chính” điển hình của đô thị Sài Gòn xưa .

Việc xây dựng nhanh chóng trên tuyến đường Lê Duẩn đã làm mất đi khá nhiều dấu tích khảo cổ trong lòng đất, bởi vì từ cuối thế kỷ XIX, người Pháp đã tìm thấy ở khu vực này nhiều di vật ngàn năm thời tiền sử, chưa kể dấu tích của thành Quy, thành Phụng hàng trăm năm trước.

Sài Gòn giờ đã gần 10 triệu dân, giá trị “đất vàng” gây áp lực “hiện đại hóa” lên khu trung tâm nên hàng loạt công trình xưa cũ đã thay đổi. Tính chất của từng con đường, từng ô phố không còn độc đáo để tạo dấu ấn riêng biệt nữa. Hầu như không còn khu vực nào giữ được cảnh quan cổ xưa để làm thành khu vực di sản đô thị.

Ký ức về thời sinh viên thong thả đạp xe trên con đường lộng gió lấp loáng điệp vàng, ngồi trên bãi cỏ công viên cây xanh yên tĩnh giữa lòng thành phố, ngắm mảnh trời xanh thanh thản mây trắng bay mà lắng lòng với tiếng chuông nhà thờ thong thả buông từng tiếng... giờ là ước mơ xa xỉ.

Ôi, nhớ quá một con đường...!

Sài Gòn, tháng 12-2015

Nguyễn Thị Hậu