Chuyện ít biết về nơi an nghỉ cụ Phan Châu Trinh

Năm 1930, Hội Trung ký ái hữu và gia đình đã xây dựng đền thờ Phan Châu Trinh tại đường Gallimard (nay là 23 Nguyễn Huy Tự, phường Đa Kao, quận 1). Năm 1993, đền này được dỡ bỏ, xây lại đền mới, nằm cạnh mộ phần của cụ Phan Châu Trinh ở số 9 Phan Thúc Duyện, phường 4, quận Tân Bình.

Khu lưu niệm cụ Phan Châu Trinh ở TP.HCM gồm một tòa nhà văn phòng đã cũ, một nhà kho đã hỏng, nhà thờ và khu lăng mộ. Khuôn viên của cụm di tích rộng 2.500 m2, có tường rào bao bọc. Từ ngoài vào, có tượng bán thân lớn của cụ Phan Châu Trinh.

Phía sau bức tượng là đền thờ Phan Châu Trinh. Đền thờ xây dựng mô phỏng theo kiến trúc đền cũ ở Đa Kao với nền hình bát giác, mái ba tầng kiểu cổ điển. Nội thất của đền thờ trên cao là bức hoành phi ghi bốn đại tự “Phan Tiên Sinh Từ”, nghĩa là đền thờ Phan tiên sinh. Chính giữa nhà là bàn thờ Phan Châu Trinh, phía sau có bức đại tự ghi “Cách Mạng Tiên Khu”, nghĩa là người làm cách mạng gian nan đầu tiên. Bên trái bàn thờ là nơi thờ phu nhân và các con của Phan Châu Trinh, bên phải là bia ghi công đức của Phan Châu Trinh và tủ trưng bày các tác phẩm nghiên cứu về cụ Phan. Hiện nay, theo ý nguyện của gia đình, khách đến chỉ được tham quan chứ không chụp ảnh trong đền thờ.

Mộ phần cụ Phan có từ năm 1926, sau khi cụ mất. Ban đầu là ngôi mộ nhỏ, nay được tu bổ theo kiểu một ngôi nhà mồ rộng rãi, có mái ngói che nắng, có hai dãy ghế đá hai bên để khách đến thăm viếng nghỉ ngơi.

Tấm bia lớn trước mộ đề là “Quốc dân đồng phụng lập” (nghĩa là nhân dân cả nước góp tiền để lo đám tang cho ông), dưới bia ghi tên ba người lập bia là Hồ Tá Bang, Trần Đình Phiên, Huỳnh Đình Điển. Trước bia mộ là đỉnh hương bằng xi măng màu trắng.

Mộ phần của cụ Phan nằm giữa, hình chữ nhật.

Hoa văn hai bên thành mộ.

Ghế đá đặt hai bên mộ.

Sau mộ là tấm bia đá bằng cẩm thạch cao 3,6 m, rộng 3 m, nói về thân thế sự nghiệp của cụ Phan do Huỳnh Thúc Kháng soạn ngày 2-8-1926.

Trên bia có ghi: “Than ôi! Non sông nặng gánh, son sắt một lòng, trong 20 năm hết xứ này qua xứ khác, khỏi nạn nọ đến nạn kia, biết bao nguy hiểm đắng cay mà nghị lực hùng tâm vẫn trước sau như một, đến lúc tóc bạc răng long còn muốn thiệt hành cái chủ nghĩa dân chủ để cứu vớt đồng bào”.

Anh Dương Sinh (36 tuổi) hằng ngày vừa trông coi vừa làm cỏ, trồng cây kiểng tạo không gian xanh cho di tích cụ Phan Châu Trinh.

Nhà lưu niệm nằm ở bên trái đền thờ, là nơi trưng bày những di vật, di bút, trước tác của cụ và những tư liệu, hiện vật về hoạt động cách mạng của cụ Phan Châu Trinh. Trong ảnh: Bức ảnh cụ Phan Châu Trinh được treo trong phòng tiếp khách.

Ngày 12-12-1994, Bộ Văn hóa công nhận Khu lưu niệm cụ Phan Châu Trinh là di tích lịch sử. Hằng năm, vào ngày 24-3, gia đình đều tổ chức lễ giỗ cho cụ với sự tham gia của thân bằng quyến thuộc và những người Việt Nam yêu mến, kính trọng cụ Phan Châu Trinh.

HOÀNG GIANG