Bí ẩn địa danh Văn Thánh ở đất Sài Gòn xưa

Nói đến địa danh Văn Thánh tại TP HCM, có lẽ nhiều người biết đến với địa danh của khu du lịch Văn Thánh ở quận Bình Thạnh, kế bên khu du lịch này còn có chợ Văn Thánh, cầu Văn Thánh. Tuy nhiên, có một ngôi chùa mang tên Văn Thánh mà rất ít tai biết đến. Ngôi chùa nhỏ bé nằm lọt thỏm trong khu dân cư đường Ngô Tất Tố, P.22, Q. Bình Thạnh và nằm bên dòng kênh rạch cũng mang tên Văn Thánh.

Nếu đứng trên cầu Phú An (xưa gọi là cầu Dầu), chiếc cầu bắt qua con rạch Văn Thánh - Thị Nghè, sẽ thấy ngôi chùa nằm chếch phía chân cầu vài chục mét. Đây là ngôi chùa do nhân dân tự lập nên cách đây chừng 100 năm và được Sở Văn hóa TT&DL TP HCM công nhận là di tích văn hóa.

Cổng chùa Văn Thánh nằm đầu cầu Phú An trên đường Ngô Tất Tố (Q. Bình Thạnh).

Chiều cuối năm, dọc theo con đường Ngô Tất Tố, chúng tôi tìm đến ngôi chùa nằm trong con hẻm thuộc khu dân cư phường 22, quận Bình Thạnh. Chùa tọa lạc trên khuôn viên đất rộng khoảng 1.000m2, điện thờ chính là ngôi nhà cổ xưa 3 gian 2 chái, tường trước đây cũng bằng gỗ, nhưng qua thời gian bị mối mọt làm hư hỏng nay được thay bằng tường gạch. Phía trước sân, tượng Phật bà Quan âm ngự trên tòa sen cao vút. Pho tượng Di Lặc với nụ cười hiền hậu ở phía sau, thấp hơn. Chùa không có trụ trì mà chỉ có người phụ trách trông coi hương khói, những ngày cuối năm Ất Mùi, chúng tôi đến viếng chùa. Bên trong khuôn viên chùa vắng. Người bán hàng còn đông hơn người vãn cảnh. Chỉ lác đác một vài người phụ nữ với bó hương nghi ngút khói đứng vái lạy dưới chân pho tượng.

Bên trong khuôn viên chùa vắng vẻ, thưa thớt người.

Sống và làm việc ở Sài Gòn đã gần 10 năm, tôi vẫn luôn thắc mắc một câu hỏi tại sao lại có tên Văn Thánh. Một lần tình cờ được nghe một người chú đã lớn tuổi gốc Sài Gòn kể cho biết trong ngôi chùa này còn có một tấm bia cổ ghi lại lai lịch hình thành ngôi chùa nên tôi cất công tìm đến.

Dạo qua một vòng, tôi phát hiện dưới gốc cây Bồ Đề được trồng trước chánh điện có 1 tấm bia với vài dòng chữ Hán. Tiếp tục tìm, tôi phát hiện phía bên phải chùa hướng từ cổng đi vào có một tấm bia bằng chữ Nho ghi lại gốc tích về sự hình thành ngôi chùa này, trong đó có một chi tiết quan trọng nói rằng chùa được xây dựng trên khuôn viên của Văn thánh miếu tỉnh Gia Định.

Tấm bia cổ nằm khuất sau những chậu hoa.

Xin đăng phần phỏng dịch văn bia của chuyên viên Hán - Nôm Võ Văn Sổ thuộc Trung tâm Nghiên cứu và Thực hành Gia Phả - Hội Khoa học Lịch sử TP.HCM như sau:

“Bây giờ là chùa Văn thánh, nguyên trước kia là Văn thánh miếu của tỉnh Gia Định, do chiến tranh mà bị hủy hoại. Sau đó hương chức bổn thôn lập nên ngôi chùa bằng ngói có 3 gian để thờ Tam bảo, đồng thời có bài vị thờ Đức Khổng Tử. Qua nhiều năm, người chủ chùa qua đời vào năm Kỷ Dậu (1909).

Nhưng trời còn chiều lòng người, nên bà nhạc mẫu của ông chủ chùa là Huỳnh Thị Ly và con gái là Nguyễn Thị Ó tiếp tục thờ cúng liên tục, khói hương không dứt.

Sau đó có một hòa thượng ở Quảng Nam cùng một đệ tử vào Nam ở lại chùa để phụng sự. Qua một thời gian có các hương chức Đặng Văn Phu, Phan Văn Phòng, Huỳnh Văn Hiền cùng phát nguyện sửa chữa chùa khang trang như ngày nay.

Tháng Trọng hạ, năm Giáp Dần thời Duy Tân”.

Tấm bia bằng chữ Hán đặt dưới gốc cây Bồ Đề bên trong chùa.

Hóa ra, cái địa danh Văn Thánh có nguồn gốc từ Văn thánh miếu Gia Định - nơi thờ tự và tôn vinh những người cả đời hiến thân cho sự nghiệp giáo dục. Sau khi văn thánh miếu Gia Định bị tàn phá, ngôi chùa Văn Thánh này đã được người dân lập nên.

Văn thánh miếu Gia Định được xây dựng vào năm Minh Mạng thứ 6 (1825). Lúc bấy giờ, triều đình nhà Nguyễn luôn khuyến khích việc học đã cho xây dựng tại mỗi tỉnh một văn thánh miếu. 3 văn thánh miếu tiêu biểu nhất ở miền Nam là văn thánh miếu Trấn Biên (Biên Hòa, Đồng Nai), Gia Định và Vĩnh Long. Hiện chỉ có văn thánh miếu Gia Định bị tàn phá. Dấu tích duy nhất là tấm bia này trong khi 2 nơi khác được trùng tu gìn giữ đến nay.

Dấu tích duy nhất của Văn thánh miếu Gia Định còn sót lại là 2 tấm bia cổ.

Ở 2 Văn thánh miếu Trấn Biên và Vĩnh Long hiện còn bài vị của nhà mô phạm lừng danh của đất Gia Định : cụ Võ Trường Toản. Cụ là thầy dạy học của Gia Định tam gia Lê Quang Định, Ngô Nhân Tịnh và Trịnh Hoài Đức với các công trình nghiên cứu như Nhất thống địa dư chí, Gia định thành thông chí.

Sài Gòn - Gia Định là vùng đất học đã sản sinh ra rất nhiều tầng lớp trí thức khoa bảng đóng góp vào sự phát triển của đất nước. Phục hồi văn thánh miếu Gia Định trên đất Sài Gòn thiết tưởng là một việc làm cần thiết để hậu thế nhìn vào lấy đó làm tấm gương soi chung để vươn tới tương lai sáng lạn. Trên thực tế Văn thánh miếu cũng không còn một dấu tích gì còn sót lại, tuy nhiên biết được vị trí tọa lạc của Văn thánh miếu ngày xưa cũng là điều khá quan trọng trong việc muốn khôi phục lại Văn thánh miếu của tỉnh Gia Định tức TP HCM ngày nay.

Thiên Dũng