Bác Hồ với cái đẹp

Nhà nghệ sĩ luôn có một quan niệm nghệ thuật riêng. Ở Bác điều này càng rõ. Một lần nhạc sĩ Đỗ Nhuận băn khoăn hỏi thế nào là tác phẩm có tính dân tộc mà vẫn hiện đại, Bác nói luôn đó là sáng tác được nhân dân thích, mọi tầng lớp thích. Một câu nói tuyệt vời, ngắn gọn, đúng và trúng vào vấn đề bản chất của nghệ thuật: Nhân dân là đối tượng tiếp nhận nghệ thuật trí tuệ, tinh tế nhất; thể hiện một quan niệm biện chứng cái đẹp là sự thống nhất giữa truyền thống và hiện đại, nằm trong cuộc sống, thuộc về và phục vụ quần chúng, tiêu chuẩn đánh giá cũng do quần chúng. Hệ mỹ học này hoàn toàn nhất quán với tư tưởng của Bác: “Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân”.

Một tiết mục ca ngợi Bác Hồ tại Liên hoan nghệ thuật quần chúng cơ quan Tổng cục Chính trị. Ảnh: Châu Xuyên.

Một con người như vậy hẳn nhiên là rất yêu cái đẹp. Chúng ta đã nghe nhiều về một phẩm tính rất riêng của Bác là yêu thương con người sâu nặng. “Người ta là hoa đất”, xét đến cùng có gì đẹp hơn con người đâu nên đối với Bác điều ấy là dĩ nhiên. Ở đây xin nói về cái đẹp tự nhiên được Bác trân quý như con người. Được sống cạnh Bác thời kỳ ở Việt Bắc những năm chống Pháp, họa sĩ Diệp Minh Châu khẳng định Bác có một tâm hồn lớn về nghệ thuật đậm chất Á Đông mà rất phương Tây. Bác rất chú ý đến cái đẹp nơi thiên nhiên. Bác thích nơi ở có tre, trúc rủ trước nhà; có mây vờn lưng núi; có suối róc rách gần bên... Nhà nhiếp ảnh Đinh Đăng Định kể, giữa bộn bề tháng ngày kháng chiến nơi ở Phủ Chủ tịch vẫn rất đàng hoàng, một ngôi nhà bốn mái lợp bằng cỏ tranh giản dị, rất đẹp ở giữa khu rừng có núi, có đồi, có suối nước bốn mùa trong vắt. Mùa đông kín gió, mùa hè gió nồm nam thổi lộng. Lại có một khoảng đất rộng đủ tăng gia, chơi bóng, ai vào cũng có cảm giác là nơi đồng bằng thơ mộng. Đồng chí Hoàng Hữu Kháng, người cận vệ thân tín của Bác sau năm 1955 kể, một lần đi công tác, được Bác giao tìm chỗ nào đẹp mà tĩnh để nghỉ trưa mà mãi không tìm được, cuối cùng lại phải Bác tìm. Đó là một ngọn đồi mà ngồi trên đỉnh đồi thấy cả biển lúa trập trùng, những mái trường trông xa như những chiếc phao đỏ bập bềnh bên những hòn đảo thôn xóm xanh xanh…

Bác đặc biệt thích hoa, thích nhất là hoa hồng và hoa huệ. Nơi ở của Bác đầy hoa, trên bàn làm việc lúc nào cũng có hoa tươi. Bác tiễn khách thường tặng một bông hồng. Những ngày cuối cùng trên giường bệnh Bác nhắc thư ký tặng hoa cho các nữ y tá. Hoa là biểu trưng cho cái đẹp đã đi vào đời sống của Bác một cách tự nhiên nhất. Đó cũng là quy luật cái đẹp tìm đến với cái đẹp vậy.

Điều đặc biệt là Bác tự tay trồng hoa, chăm bón hoa. Bác nhớ rõ vườn có bao nhiêu bông hoa mà Bác nói vui là “hoa đoàn kết” các màu tím, đỏ, vàng, trắng… Nhân đây cũng lại xin muốn khái quát về Bác không chỉ yêu quý và hiểu mà còn là người sáng tạo ra cái đẹp. Đồng chí Dương Đại Lâm kể, thời mới về Việt Bắc, Bác tự tay sửa sang chỗ ở. Người đào đất thành cái hồ nhỏ, lấy nhũ đá xếp thành núi non bộ cũng có hang, khe, đỉnh, có vách đá cheo leo. Một cái cầu bắc bằng cây lau từ bờ hồ ra chỗ chân núi, chung quanh hồ trồng cây, cỏ trông như bức tranh “sơn thủy hữu tình”. Một con cò lửa được đẽo bằng đá gan gà vươn cổ nhìn xuống hồ như đang rình bắt tép. Một chiếc thuyền gỗ nhỏ bồng bềnh trôi... Bác từng làm nghề thợ ảnh, vẽ truyền thần... Bác là họa sĩ đích thực, là bạn thân của Pi-cát-xô - người từng nói nếu Bác tiếp tục con đường hội họa thì có thể sẽ trở thành một danh họa. Pi-cát-xô là họa sĩ vĩ đại hàng đầu thế giới, hẳn nhiên lời của ông có sức thuyết phục. Bác là tác giả của nhiều bức tranh chống đế quốc thực dân in trên các báo Pháp như Nhân đạo, Người cùng khổ... Bác còn tự tay tạc bức tượng Các Mác hồi ở Pác Bó. Những điều ấy chứng minh thêm Bác Hồ kính yêu rất am hiểu nghệ thuật hiện đại.

Là tác giả của nhiều truyện ngắn viết bằng tiếng Pháp mà chính nhiều học giả Pháp khẳng định: Lối viết của Bác tinh tế, sâu sắc, hóm hỉnh rất Pháp. “Nhật ký trong tù” là Bảo vật quốc gia của Việt Nam và là tài sản văn hóa của nhân loại. Thơ Bác đẹp, cái đẹp kết tinh từ nhiều mạch nguồn văn hóa, cái đẹp vượt qua đỉnh cao nghệ thuật để trở về với cái tự nhiên giản dị, sự giản dị của một “thần bút”. Ví như bài thơ “Thượng sơn” (Lên núi): “Hai mươi tư tháng sáu/ Lên đỉnh núi này chơi/ Ngẩng đầu mặt trời đỏ/ Bên suối một nhành mai”, thì là sự gặp gỡ của tứ thơ Phật giáo và tứ thơ cách mạng (Phan Ngọc) trong một không gian rực rỡ, nguyên sơ, tinh khiết…

Trong kháng chiến bữa ăn ngày thường của Người rất đơn giản nhưng không thiếu chất nghệ sĩ. Vốn trước đây làm nghề nấu ăn nên Bác rất thành thạo trong việc chế biến và trình bày các món ăn. Khi các chú cận vệ nấu cơm, Bác rán trứng rồi cắt từng khoanh bày lên đĩa thành hình vui mắt, mâm cơm sinh động hẳn lên.

Một "nghệ sĩ" như thế hẳn nhiên là nhạy cảm với cái đẹp. Ngoài 20 tuổi, khi ở trên tàu Anh Ba thường dậy thật sớm xem mặt trời mọc và hầu như không ngủ mỗi đêm trăng sáng. Mỗi khi thấy một cảnh đẹp, Anh ngây người và nhắc đi nhắc lại với bạn mình: “Đẹp quá! Hùng vĩ quá!”. Chúng ta cũng không ngạc nhiên ở thời điểm tháng 8-1945 với áp lực của cả núi công việc, khi đồng chí Tố Hữu báo cáo về tình hình Huế và nói để chống đói mà chính quyền phát động trồng rau màu khắp nơi, Bác hỏi ngay, khắp nơi là thế nào, Huế có nhiều vườn hoa cũng phá à? Một câu hỏi chỉ có ở một tầm nghệ sĩ lớn luôn yêu, trân trọng cái đẹp!

Chân dung, cuộc đời và sự nghiệp rất đẹp của Người thực sự là đối tượng của nghệ thuật. Đã có bao tác phẩm văn thơ, nhạc, họa, điêu khắc… với nhiều cách thể hiện, đa dạng cảm hứng mà chưa thể khai thác hết tầm cao, chiều sâu của một tâm hồn, một trí tuệ Việt Nam mang tầm nhân loại. Ngay ở phương diện ngoại hình Bác rất đẹp với vẻ tinh anh mà rất mực hiền từ của đôi mắt; giọng nói ấm và vang; chòm râu phất phơ; đôi dép lốp huyền thoại… đã hấp dẫn bao nghệ sĩ. Đồng chí Vũ Kỳ, thư ký riêng của Bác cảm nhận về Bác “đẹp rực rỡ như một ông tiên trong các truyện cổ tích”. Đến nay có thể khẳng định, mỗi chuyên ngành nghệ thuật đều có một thư viện riêng về Bác Hồ kính yêu.

Vừa là chủ thể, vừa là đối tượng của cái đẹp nên Bác cũng là người tiếp nhận và thưởng thức cái đẹp theo cách riêng. Có lần nhà thơ Huy Cận tặng tập thơ có ý nhờ Bác phê bình. Bác viết: “Cảm ơn chú biếu Bác quyển thơ/ Bác xem quyển thơ suốt mấy giờ/ Muốn Bác phê bình, khó nói nhỉ!/ Bài hay chen lẫn với bài vừa”. Một lối phê bình vui, hóm hỉnh, đầy ẩn ý: Vì bận việc không có nhiều thời gian để đọc nên rất khó “phê bình” mà chỉ nêu cảm nhận chung “Bài hay chen lẫn với bài vừa”. Ý tứ bật ra: Muốn phê bình phải đọc thật kỹ, không thể qua loa đại khái...

Học Bác, học cái đẹp của Bác, nơi Bác thì cuộc đời thật thêm ý nghĩa biết bao!

PGS, TS NGUYỄN THANH TÚ