Tết Mông có gì lạ?

Như vậy năm nhuận của lịch Kinh thì Tết Mông diễn ra trước tết Nguyên đán hàng tháng trời.

Theo cách tính của lịch Mông, cuối tháng con bò (tương ứng với tháng 11 âm lịch của người Kinh) hoặc đầu tháng con hổ (tháng 12 âm lịch) là các làng bản người Mông đã nhộn nhịp không khí Tết. Đó là khi mùa màng xong xuôi, ngô lúa đầy bồ, lợn gà đầy sân, cỏ khô đã chuẩn bị cho bò ngựa... Tết truyền thống của người Mông kéo dài từ rằm tháng cuối cùng của năm trước tới rằm tháng đầu tiên của năm mới. Thường thì Tết của người Mông vùng Tây Bắc diễn ra sớm hơn người vùng Đông Bắc ít ngày.

Việc mổ lợn tết dứt khoát gia chủ phải mời bà cô, ông cậu hoặc người thân thích trong dòng họ đến chứng kiến. Chọc tiết lợn xong, chủ nhà lấy một xấp vàng mã đặt lên chỗ xoáy trán lợn để đốt. Thủ tục này nhằm phân biệt con lợn để ăn Tết với con lợn bình thường, để tổ tiên, thần ma thừa nhận đó là con lợn Tết.
Việc ăn Tết cổ truyền của người Mông mang nặng tính cộng đồng, dòng họ, gắn liền với tín ngưỡng của dòng họ mang tính nội tộc là chủ yếu. Vì vậy không phải ai cũng được mời đến ăn Tết hoặc tự tiện đến chúc Tết gia đình họ. Tết là dịp những người cùng dòng máu, ruột thịt, cùng dòng họ về gặp nhau nhận họ, ăn uống, chúc tụng, tâm sự, chia sẻ kinh nghiệm trong sản xuất và cuộc sống.

Việc tổ chức mổ lợn Tết được luân phiên từ nhà này sang nhà kia. Gia đình mổ lợn phải mời å trưởng họ, bà cô, ông cậu, bố mẹ vợ, anh chị em ruột, người cùng dòng họ đến dự.

Trong các câu chuyện có bàn việc của dòng họ. Khi chia tay để sang ăn Tết nhà khác người cùng xênh (tức cùng dòng họ hẹp biết nhau qua cách bày cúng ma) sẽ được gia chủ biếu một khoanh thịt lợn nhỏ hình bán nguyệt xẻ từ giữa đốt sống con lợn đến giữa bụng lợn nhưng phải có 1 dẻ xương sườn để làm quà cùng một chai rượu nhỏ. Người được mời đến ăn Tết cũng mang biếu gia chủ một khoanh thịt lợn cùng với cút rượu. Nếu là nhà khá giả thì biếu thêm 1 con gà thiến cho gia chủ.

Lễ Trừ tà

Vào ngày 28/12 âm của lịch, chủ nhà mời thầy mo đến nhà để làm lễ trừ đuổi tà ma. Ông được gia chủ đưa một túm lá có 3 cành nhỏ hoặc 3 nhành cỏ cứng hay 3 bông lau chập vào nhau buộc bằng chỉ ngũ sắc. Ông cầm túm lá đi quanh nhà vừa phất phất, miệng tấu lên bài đuổi tà ma.

Xong việc, ông mang túm lá ra ngã 3 đường mòn phía Tây ngôi nhà vứt túm lá ở đó. Xong nghi lễ này người nhà mới được phép don dẹp nhà cửa.
Tất cả bụi bẩn, rác trong nhà phải mang ra nơi thầy mo ném túm lá để đổ ở đó với ý nghĩa cái xấu xa, tà ma, xúi quẩy, rủi ro... theo mặt trời lặn mà mất đi cùng bóng tối, không tìm ra đường quay về nhà làm hại gia đình. Sau Lễ Trừ tà, các thành viên trong gia đình tắm rửa, vệ sinh sạch sẽ để chờ đón măm mới.

Lễ Quyết pháp

Để lo cho lễ này, gia chủ phải kiếm một loại cây mọc thẳng, lá thuôn dài, thân có gai dài và nhọn, thân cây to chừng bắp tay, cao độ 3-4 mét làm cây nêu phía trên cùng cây được cắt cụt để một nhánh làm mấu treo. Gia chủ bện một sợi dây cỏ dài 5-7 mét, tết cho mỗi người trong gia đình một vòng cỏ quấn chỉ ngũ sắc để đeo vào tay. Hai ngày giáp Tết, cả gia đình kiểm tra lại thực phẩm, cỏ dự trữ cho dê, bò, ngựa, các vật dụng xem còn thiếu sót gì. Gia chủ lấy những xấp giấy vàng mã có đục lỗ hình đồng tiền tròn dán vào tất cả mọi thứ quanh nhà: từ kèo cột, hòm xiểng, cửa, cày cuốc, dao gùi, nồi niêu, cây cối quanh nhà... để giữ vía chúng ở lại ăn Tết.

Khi đã sẵn sàng, gia chủ mời thầy mo đến hành lễ. Chủ nhà buộc chặt con gà trống và 1 đầu dải cỏ vào mấu cây nêu, bà con nâng cây nêu chôn chặt vào hố ngay sau cổng vào sân. Kéo căng dây cỏ tạo ra một chiếc cổng hình tam giác vuông chặn hòn đá to để giữ dây cỏ cho căng. Người nhà xếp hàng dọc phía trong cổng. Khi thầy mo cất lên bài quyết phép, lần lượt từng người được thầy mo đeo cho chiếc vòng cỏ vào cổ tay và đi 3 vòng sang bên này, 3 vòng sang bên kia rồi trao trả thầy chiếc vòng cỏ.

Xong xuôi, thầy nhổ cột nêu giao cho một thanh niên khỏe mạnh trong nhà vác cây nêu đi về phía Tây ngôi nhà tìm một tảng đá to đặt cây nêu xuống rồi cắt tiết gà, lấy máu vẩy vào dây cỏ.

Bà con nhổ lông đuôi, lông cánh gà cứ 2-3 gang tay cắm 1 chiếc lông vào dây cỏ rồi móc tất cả số vòng cỏ đeo tay treo vào mấu trên đỉnh cây. Sau đó bà con dựng cây nêu vào kẽ đá và mang gà về nhà làm thịt.

Lễ Gọi vía

Sau Lễ Quyét phép là Lễ Gọi vía. Một chiếc ghế được đặt chính giữa nhà, trên ghế đặt một bát gạo hoặc ngô và trên đó đặt 1 quả trứng sống. Dưới gầm ghế đặt chiếc ống bơ hoặc nồi bên trong chứa những cục than hồng. Thầy mo thành kính thắp hương cắm vào bát gạo, rắc ít sáp ong trên các cục than đang hồng để tạo khói. Rồi tay trái ông ôm một con gà trống lớn, mào to đỏ chói, tay phải cầm 1 chiếc kéo đứng giữa cửa ra vào quay mặt ra phía cổng. Ông cất lên một bài hát lễ nghi trang nghiêm trong khói hương, khói sáp.

Thầy mo gõ chiếc kéo vào thành cửa vài lần, rồi ném chiếc kéo qua vai vào phía trong nhà-nơi có bàn thờ thần Skap (là thần giữ của, quản việc nhà). Nếu mũi kéo chỉ về phía bàn thờ tức là các vía đã về đầy đủ. Nếu trệch hướng thầy phải làm lại từ đầu (nhưng thường thì được ngay bởi thầy đã quen thành chuyên nghiệp). Gọi vía xong, thầy giao gà cho người nhà làm thịt. Bát hương có quả trứng thầy đặt lên bàn thờ thần Skap. Gia chủ bắt tiếp 1 con gà trống nữa giao cho thầy mo làm lễ cúng thần Skap. Thầy cắt tiết gà di cổ gà còn bết máu vào tập tiền, vàng mã cho dính vài lông gà vào đó - tập tiền vàng mã đã được đóng cố định trên bàn thờ. Nếu nhà có người ốm thì phải làm thêm 1 con gà nữa nhờ thầy gọi vía về (người Mông cho rằng người bị ốm là do người đó bị mất vía).

Cúng tất niên và đón giao thừa

Khi các món ăn đã đầy đủ, gia chủ bày ra mâm cùng bát đĩa, thìa đũa (đặc biệt không có món rau nào). Thầy mo ngồi xuống tấu lên bài mời tổ tiên về hưởng thành quả lao động của con cháu, phù hộ cho đại gia đình có sức khỏe, làm ăn phát đạt gấp trăm gấp nghìn năm cũ. Rồi chủ nhà trực tiếp mời thứ tự tên tuổi từ xa đến gần 4, 5, 6, 7 đời về ăn Tết với con cháu. Thầy mo ngồi cạnh chủ nhà lắng tai nghe xem có mời đúng không? Nếu thấy sai thì sửa ngay. Cứ mời một đời chủ nhà lại lấy tay bấu 1 chút xôi, một chút thịt để vào cạnh mâm. Tiếp theo thầy mo mời các vong hồn lang thang về hưởng Tết cùng gia chủ. Từ lúc này gia đình cùng thầy mo bắt đầu hưởng lễ. Khi chia tay thầy mo, gia chủ biếu thầy ít quà Tết là thực phẩm và chai rượu. Cả nhà đánh chén, uống rượu say nghiêng ngả. Riêng chủ nhà không được uống say, phải tỉnh táo đến giờ giao thừa lắng nghe xem con vật nào cất tiếng đầu tiên để đoán xem năm sau tiết trời lành hay độc, người và gia súc gia cầm có bị bệnh dịch gì không.
Qua giao thừa phụ nữ mang thùng, xô đi ra suối gánh nước mang về lấy may có ý nghĩa no đủ, đầy đặn, đồng thời cân thùng nước mới so sánh với thùng nước năm cũ xem thùng nào nặng hơn. Nếu thùng nước giao thừa nặng hơn tức là năm nay sẽ mưa nhiều, mùa màng thuận lợi, no ấm.

Ngày nay các phong tục cổ truyền của đồng bào Mông bị hao hụt mất đi ít nhiều, không còn đầy đủ như xưa để phù hợp với cuộc sống mới. Tết Mông cũng không còn khép kín trong dòng họ, mà cởi mở hơn thành sinh hoạt có tính cộng đồng xã hội để các dân tộc cùng chung vui.

Vàng Tơ Xìn